Hve margir þræðir spinn­ast í við­brögð stjórn­valda við alvar­legum heims­far­aldri? 

Í svar­inu hljóta að koma fram þættir á borð við efna­hags­mál, for­varn­ir, lýð­rétt­indi, heil­brigð­is­vís­indi, hættu­stig far­ald­urs­ins, atvinnu­mál, sið­fræði, stjórn­mál, sam­göng­ur, landamæra­eft­ir­lit, lög­vernd inn­an­lands, lega landa og stærð sam­fé­laga, sam­vinna yfir­valda og borg­ara o.fl. Þessir þætt­ir, og fleiri til, móta aðstæður og hafa áhrif á við­brögð og skoð­ana­skipti um þau. Sumt eru óvissu­þætt­ir. Nefna má þróun bólu­efn­is, lengd far­ald­urs­ins, áhrif hans á sam­skipti ríkja og efna­hag þeirra á næst­unni, og við­brögð veirunnar sjálfrar á meðan far­ald­ur­inn geis­ar, og hvað um hana verður næstu ár og ára­tugi. Það er þungur róður að höndla ágjöf­ina og gæta að því að vega og meta kosti og galla ákvarð­ana sem taka til fyrr­greindra þátta. Umræður og rök­studd gagn­rýni hljóta að miða að því að lág­marka mis­tök en líka tjónið af veirunni. Áskor­unin er sam­bæri­leg við alvar­lega en ann­ars konar nátt­úruvá sem öll heims­byggðin getur orðið fyr­ir, t.d. ham­fara­gosi í stóru heims­álf­unum og afleið­ingar þess í nokkur ár. Eng­inn þegn og ekk­ert fyr­ir­tæki er stikk­frí. Öryggi borg­ar­anna telst í for­gangi. Veiru­far­aldur sem þessi lýtur ekki stjórn manna, nema að litlu leyti.

Meg­in­stefin í stefnu stjórn­valda, fyrst og fremst rík­is­stjórnar en einnig sveit­ar­fé­laga, hafa mót­ast í marg­vís­legu starfi og miklum umræð­um. Frá upp­hafi far­ald­urs­ins lá þung­inn á Alþingi og rík­is­stjórn, frá því í febr­úar fram undir lok júní. Ein 30 sér­stök þing­mál voru afgreidd á þingi og sum önnur mál tengd­ust far­aldr­inum með beinum eða óbeinum hætti, einkum efna­hags­lega þætt­inum og atvinnustigi. Nokkur meg­in­at­riðið kristöll­uð­ust í stefnu stjórn­valda á þessum tíma. Minna má á þá ætlun að styðj­ast tryggi­lega við vís­indi og fræði­lega þekk­ingu, nýta fjöl­þætt almanna­varn­ar­kerfi, sem hefur sannað gildi sitt, og grípa hratt inn í versn­andi eða batn­andi aðstæð­ur. Ákveðið var að loka ekki land­inu heldur halda upp sam­göngum á sjó og í lofti en með mis­mun­andi tak­mörk­unum eftir því sem aðstæður leyfa. Loks var ákveðið að vernda atvinnustig sem best, aðstoða almenn­ing og fyr­ir­tæki með því að veita opinberu fé m.a. til fram­kvæmda, styrkja og ann­arra greiðslna, greiða fyrir banka­lánum og grípa til fleiri ráð­staf­ana, ásamt því að taka til­lit til ólíkra aðstæðna sam­fé­lags­hópa. Um stefn­una hefur verið deilt, eink­an­lega fram­kvæmd henn­ar, stjórn­völd jafn­vel harð­lega gagn­rýnd en sjaldn­ast lagðar fram rök­studdar hug­myndir um aðrar og betri aðferðir í bar­átt­unni gegn covid-19 veirunni.

Heilbrigðisvísindi eru ekki óum­deild en þau þró­ast að mörgu leyti sem raun­vís­indi. Hag­fræði er ekki raun­grein, heldur að hluta póli­tísk fræði­grein og lög­fræði er meðal fræði­greina þar sem ólík túlkun fræði­þátta er hvað útbreidd­ust. Nefni þetta til að hnykkja á þeim rökum stjórn­valda að treysta mjög á lækn­is­fræði og tengdar grein­ar. Almanna­varn­ir, og þar með lög­reglu­yf­ir­völd, koma að helstu verk­efnum enda aug­ljós skyld­leiki milli nátt­úru­legs veiru­far­ald­urs og vanda af völdum t.d. jarð­rænnar hættu. Sam­vinna Land­spít­al­ans og Íslenskrar erfða­grein­ingar hefur reynst dýr­mæt. Meg­in­tenglar við almenn­ing hafa verið full­trúar úr heil­brigð­is­þjón­ust­unni og Almanna­vörn­um, ólíkt því sem víða sést ann­ars stað­ar. Hitt er aug­ljóst að sér­hver ákvörðun er tekin á ábyrgð ráð­herra og eftir umræður í rík­is­stjórn og stjórn­kerf­inu. Því fer fjarri að stjórn­mála­menn hafi skýlt sér á bak við sér­fræðinga og emb­ætt­is­menn. Eitt er ráð­gjöf, annað stjórn­valds­á­kvörð­un. Á meðan þing­hlé varir fram að stuttu sum­ar­þingi, um 8-9 vik­ur, hefur Alþingi ekki komið á ákvörð­unum en þeim mun oftar hafa verið boð­aðir fundir á vegum rík­is­stjórn­ar. Nú síð­ast mun stór vinnufundur hag­að­ila, stofn­ana og emb­ætta útbúa nesti handa nýjum sam­ráðs­hópi undir stjórn sótt­varn­ar­lækn­is, stjórn­völdum til aðstoð­ar. Reglu­legt Alþingi hefur störf 1. októ­ber, eftir sum­ar­þing­ið.

Flestar aðgerðir vegna far­ald­urs­ins eru end­ur­skoð­aðar jafnt og þétt. Það er í sam­ræmi við vástjórn­un­ar­að­ferðir (krísu­stjórn­un) þegar aðlög­un­ar­þörfin er rík. Þeim er ekki ætlað að gilda til lang­frama, hverju sinni, enda óvissu­þættir margir og breyti­leg­ir. Rétti­lega hafa stjórn­völd tamið sér að grípa fljótt inn í atburða­rás og sjaldan þurft að aft­ur­kalla ákvarð­anir eða breyta þeim fljót­lega vegna mis­taka eða ófull­nægj­andi mats á aðstæð­um. Vissu­lega er sú skoðun mín umdeild meðal marga af því að þeirra vilja aðrar aðgerðir og beita öðrum rökum en stjórn­völd. Við­brögðin við fyrstu bylgj­unni báru árangur sem eftir er tek­ið, einkum miðað við að þær voru ekki með þeim ströng­ustu í Evr­ópu­löndum eða sumum Asíu­lönd­um, einmitt í ljósi þess sem minnst var á hér að fram­an; hinar ólíku aðstæð­ur, hvort sem er á Taí­van, í Frakk­landi, á Nýja-­Sjá­landi, í Lit­há­en, Finn­landi, Nor­egi eða jafn­vel á Bret­landi. Eft­ir­lit hér var hóf­legt og mjög treyst á ábyrgð og skyn­semi hvers lands­manns. Seinni bylgj­unni var fljót­lega mætt með hertum reglum eftir eft­ir­gjöf sem reynd­ist mis­vel og þar sem útbreiðsla nýrra smita skrif­ast bæði á reikn­ing okkar sjálfra og inn­komu nýrra smita að utan. Bylgjan hefur ekki reynst nærri því eins erfið og sú fyrri, eins þótt far­ald­ur­inn sæki á víð­ast hvar í sam­skipta­löndum okkar og ferða­menn þaðan á flandri meðal okk­ar.

Með skimunum og mis­ströngum sótt­kví­ar­reglum hafa sam­göngur við umheim­inn ekki stöðvast enda mark­mið í sjálfu sér. Ástand hér inn­an­lands er aðeins hluti aðstæðna sem þarf að taka til­lit til. Far­ald­ur­inn í hverju sam­skipta­landi og aðgerðir þar, jafnt á landa­mærum sem innan þeirra landa, koma til álita. Í fyrstu bylgj­unni, og með okkar ströng­ustu ákvörð­un­um, stóð slag­ur­inn um að keyra útbreiðslu veirunnar niður og hindra sem mest alvar­leg veik­indi. Í slak­anum þar á eftir sner­ist fram­vindan um að létta á tak­mörk­unum almenn­ings gagn­vart venju­bundnu lífi og opna stærri glufu til umheims­ins. Far­þega­fjöldi til lands­ins fór þá fljótt úr u.þ.b. 1.500 manns á dag í rúm 3.000; ríf­lega helm­ing­ur­inn erlendir gest­ir. Tal um að stjórn­völd hafi gengið erinda ferða­þjón­ust­unnar stenst ekki enda átt­falt til tífalt fleiri á ferð hér í sam­bæri­legum ferða­mán­uðum áranna á und­an. Vegna fjölg­unar inn­an­lands­smita og harð­ari far­aldurs í mörgum Evr­ópu­löndum var glu­fan minnkuð á ný en þó ekki að sömu sótt­vörnum og í fyrri bylgj­unni. Aftur varð svo að grípa til aðgerða án langs aðdrag­anda og setja öryggið á odd­inn. Enn fremur varð að auð­velda fólki á öllum aldri að sinna menn­ingu, mennt­un, hefðum sínum með því að herða reglur inn­an­lands að nokkru marki en halda um leið sam­skiptum milli manna opnum í sam­ræmi við aðstæð­ur. Mis­ræmi á milli birtra reglna og minn­is­blaða má auð­vitað gagn­rýna en það breytir ekki því að við­brögðin eru raunsæ og við­un­andi.

Útflutningsatvinnuvegirnir hafa haldið þol­an­legum velli nema ferða­þjón­ust­an. Hún veldur um 40% útflutn­ings­tekna hér, en t.d. 17% á Nýja-­Sjá­landi. Hún hefur stór­lega látið á sjá og sam­dráttur og óvissa valdið marg­vís­legu tjóni. Ýmis annar rekstur hefur orðið fyrir mis­þungum áföllum og atvinnu­leysi marg­fald­ast miðað við góð­æri. Svo­kall­aðar covid-að­gerðir verða ekki raktar hér, ekki mis­gamlir en nýlegir kjara­samn­ingar og ekki heldur per­sónu­bundnar aðgerðir sem deila út rík­isfé til eða breyta inn­heimtu rík­is­ins ein­stak­lingum í hag. Ég full­yrði að gera verður betur á næst­unni, m.a. þegar Alþingi end­ur­skoðar fjár­mála­stefnu og -áætlun rík­is­ins. Sam­tímis gerum við okkur grein fyrir tvennu. Í einn stað því aug­ljósa verk­efni að hið opin­bera fjár­festi í innvið­um, fylgi þeirri marg­þættu nýsköp­un­ar­stefnu sem hún hefur sam­þykkt, og tekur oft­ast mörg ár að raun­gera af hálfu þeirra sem nýsköpun stunda, og loks að stutt verði við fjöl­breytt­ari atvinnu­starf­semi en tíðkast hef­ur; á umhverf­is­vænum for­send­um. Þar varða auð­lindir á borð við raf­orku, ferskvatn, sjó, jarð­veg og hug­vit miklu. Í annan stað vitum við að til verð­ur, með öllu fjár­streym­inu frá rík­inu, hund­ruð millj­arða króna skuld við þá sem munu lána fé á mjög lágum vöxtum til að vega á móti halla rík­is­sjóðs. Þá skuld verður að greiða á löngum tíma en ekki með nið­ur­skurði, t.d. á vel­ferð, og skyndi­legum sparn­aði á röngum stöð­um.

Óbæri­legur létt­leiki til­ver­unn­ar, sbr. orð skálds­ins, getur stundum orðið óvænt að lítt bæri­legum þunga henn­ar. Við því er eitt­hvert töfra­ráð í raun­heimum ekki til. Frammi fyrir ólukk­ans veirunni má benda á til­mæli eins og þol­in­mæði, sam­visku­semi við per­sónu­legar sótt­varnir og ábyrgð gagn­vart þeim reglum (þær eiga að vera skýrar og fáar!) sem settar eru af góðri yfir­sýn af til þess bæru fólki. Svo kann að fara að ný bólu­efni létti af okkur mest öllum byrðum af veirunni en af sjálfu leiðir að það er ekki víst. Fari svo, þarf að end­ur­skipu­leggja og end­ur­hanna margt og mik­ið.

Höf­undur er þing­maður Vinstri grænna.