Enn sækir fámennur hópur jeppa- og vél­hjóla­fólks það fast að Von­ar­skarð í Vatna­jök­uls­þjóð­garði verði opnað fyrir vél­væddri umferð, en skarðið hefur verið lokað að því leyti frá vor­dögum 2011. Og enn er þetta mál að velkj­ast í stjórn þjóð­garðs­ins með hugs­an­lega opnun eða affriðun í huga. Hér verður vernd­ar­gildi og nauð­syn frið­unar svæð­is­ins reifað af fyrr­ver­andi starfs­mönnum vest­ur­svæðis þjóð­garðs­ins. Fyrir marga sem lítið þekkja til kann þetta að virð­ast smá­mál en er það alls ekki því um er að ræða enn eina aðför fámennra sér­gæslu­manna að nátt­úru land­ins og almanna­hag.

Nátt­úru­far Von­ar­skarðs

Von­ar­skarð er dalur eða háslétta í hjarta mið­há­lend­is­ins, milli Tungna­fells­jök­uls og Vatna­jök­uls. Það liggur lægst í um 900 m hæð yfir sjó, en fjöllin sem afmarka skarðið til vest­urs og aust­urs teygja sig upp undir 400 m yfir skarðs­botn­inn. Handan þeirra rísa svo jökl­arnir enn hærra, í vestri Tungna­fells­jök­ull (1530) og til aust­urs hvelf­ist meg­in­eld­stöðin Bárð­ar­bunga (2000 m), næst hæsta fjall lands­ins. Þar sem Von­ar­skarð er þrengst eru ekki nema 12-13 km á milli jökla en milli hæsta punkts á aust­an­verðum Tungna­fellsjökli og Bárð­ar­bungu eru um 20 km. Lands­lags­um­gjörð Von­ar­skarðs er í senn stór­brotin og óvenju­leg með lit­ríkum fjalla­hring. 

Dal­botn­inn er eilítið bungu­mynd­að­ur, hæstur í miðj­unni en hallar til norð­urs og suð­urs. Úr hlíðum fjall­anna umhverfis skarðið blasa við meg­in­vatna­skil á hálendi Íslands og upp­tök tveggja stór­fljóta þar sem Skjálf­anda­fljót rennur til norð­urs en Kalda­kvísl til suð­urs. Slík vatna­skil er hvergi hægt að sjá ann­ars staðar á Íslandi og lík­lega óvíða ann­ars staðar með sam­bæri­legum hætti á norð­ur­hveli jarð­ar. Þótt dal­ur­inn sé opinn bæði til norð­urs og suð­urs er útsýni úr miðju skarð­inu byrgt af hnúkum og öld­um. 

Í vest­ur­fjöll­unum eru lit­auðug háhita­svæði og ber einkum mikið á rauðum og brúnum tón­um. Í miðju skarð­inu rísa þrír brattir hnúkar upp af háhita­svæð­inu, Eggja, Lauga­kúla og Rauða­kúla, en vestan þeirra liggur annað háhita­svæði að aust­ur­hlíðum Tungna­fells­jök­uls. Þetta svæði sést hvergi úr Von­ar­skarði en háhita­svæðið þar er tals­vert frá­brugðið hinu, t.d. í litafari. 

Sunn­ar­lega í Von­ar­skarði rís stakt keilu­laga fjall, Deil­ir. Syðst í skarð­inu mynda tvö fjöll óvenju­lega mynd. Skrauti er lit­auð­ugt líp­ar­ít­fjall í ljósum lit­um, hvít­um, grá­um, gul­um, bleikum og app­el­sínu­gulum en upp að honum hallar sér hið blakka Kolu­fell. Á milli þeirra er Tví­lita­skarð. Blettir með sam­felldum gróðri eru við jarð­hit­ann, en að auki er á slétt­unni vestan Deilis nokkuð víð­áttu­mikið svæði með sam­felldum mýr­ar­gróðri og kall­ast það Snapa­dal­ur. Lík­lega er hann hæsta mýri lands­ins. Yfir­borðsum­merki jarð­hita í Von­ar­skarði eru afar fjöl­breyti­leg þar sem sjá má gular og bláar brenni­set­eins­þúf­ur, bull­andi leir­hveri og soð­pönn­ur, hvæsandi gufu­augu, marg­litt hvera­hrúður og sortu­læki. Í hverum og lækjum vaxa örverur sem lita þá hvíta, græna og bláa heitir einn læk­ur­inn Hæru­lang­ur. Margar örverur sem finna má í Von­ars­jarði eru óþekktar ann­ars staðar í heim­in­um. 

Þjóð­garður og svæði á heimsminja­skrá UNESCO

Vatna­jök­uls­þjóð­garður var stofn­aður í júní 2008 en und­ir­bún­ingur að stofnun hans hófst árið 1999. Um þjóð­garð­inn gilda sér­lög, nr. 60/2007, sem sam­þykkt voru á Alþingi vorið 2007. Með stofnun Vatna­jök­uls­þjóð­garðs varð til stærsti þjóð­garður í Vest­ur­-­Evr­ópu. Þjóð­garð­ur­inn hefur verið stækk­aður nokkrum sinnum og er nú rétt tæpir 15.000 fer­kíló­metrar að unfangi, um þriðj­ungur af mið­há­lendi Íslands og tæp 15% af öllu flat­ar­máli lands­ins. 

Árið 2018 sótti Ísland um að Vatna­jök­uls­þjóð­garður yrði settur á heimsminja­skrá UNESCO. Skrán­ingin krefst þess að við­kom­andi svæði sé ein­stakt á heims­vísu og hafi því sér­stakt gildi fyrir alla heims­byggð­ina. Skrán­ingin gekk eftir í júlí 2019 eftir stranga skoð­un.

Meg­in­mark­mið Vatna­jök­uls­þjóð­garðs sam­kvæmt lög­unum er einkum tví­þætt, vernd og úti­vist eða eins og stendur í lögum garðs­ins: 

• Að vernda lands­lag, líf­ríki, jarð­mynd­anir og menn­ing­arminjar svæð­is­ins og gefa almenn­ingi kost á að kynn­ast og njóta nátt­úru þess og sög­u. 
• Auð­velda skal almenn­ingi aðgengi að þjóð­garð­inum eftir því sem unnt er án þess að nátt­úra hans spillist og veita fræðslu um nátt­úru, sögu og mann­líf svæð­is­ins. 

Vernd­ar­stig ein­stakra svæða eða lands­lags­heilda innan Vatna­jök­uls­þjóð­garðs skal taka mið af vernd­ar­mark­miðum þjóð­garðs­ins og annarri land­nýt­ingu á við­kom­andi svæði í sam­ræmi við alþjóð­legar við­mið­anir um þjóð­garða og frið­lýst svæði.

Þjóð­garð­inum er skipt upp í fjögur rekstr­ar­svæði og eru þau kennd við höf­uð­átt­irnar fjór­ar. Vest­ur­svæði Vatna­jök­uls­þjóð­garðs tekur til þess hluta þjóð­garðs­lands­ins sem til­heyrir Skaft­ár­hreppi, Ása­hreppi/Rangár­þingi ytra, og hluta af svæði Þing­eyj­ar­sveit­ar. Svæðið nær m.a. yfir Laka­gíga, aust­an­verða Eld­gjá, Langa­sjó og hálendið milli Tungnaár og Köldu­kvíslar vestan jök­uls, upp með jaðri hans norður yfir Von­ar­skarð og að Fjórð­ungs­öldu norðan Tungna­fells­jök­uls.

Hátt vernd­ar­gildi

Nátt­úru­far Von­ar­skarðs er fjöl­breytt og sér­stakt og hefur mjög hátt vernd­ar­gildi. Enn eru áhrif manns­ins þar lítil og það má ekki síst þakka erf­iðu aðgengi. Meðan skarðið var opið fyrir vél­knú­inni umferð var það aðeins á færi öfl­ugra far­ar­tækja að fara þar um, yfir vatns­mikil jök­ul­fljót og snar­brattar grýttar brekk­ur. Vernd­ar­gildi Von­ar­skarðs liggur ekki síst í því hversu lítt snortið umhverfi þess er. Það á við um við­kvæmt gróð­ur­far og háhita­svæði, lands­lag og víð­erni. Verð­mæt­ustu nátt­úru­minjar svæð­is­ins eru afar við­kvæmar fyrir umferð og öðru raski. Eigi að vernda það sem er sér­stakast og verð­mæt­ast í nátt­úru Von­ar­skarðs verður það tæp­lega gert til fram­tíðar nema setja veru­legar skorður við umsvif manna á svæð­inu.

Sam­ráð hags­muna­að­ila um sam­göngur í Vatna­jök­uls­þjóð­garði

Fljót­lega eftir stofnun Vatna­jök­uls­þjóð­garðs fór að bera á óánægju jeppa­fólks varð­andi öku­slóða sem þau töldu að hefði verið lokað en voru aftur á móti aldrei opn­að­ir. Gerðir voru út aðilar til þess að „trakka“ allar hugs­an­lega slóða stutta sem lengri, jafn­vel smala­leiðir bænda lentu inn á þessum kort­u­m. 

Stjórn þjóð­garðs­ins brást við með því aðsetja á fót starfs­hóp um sam­göngur í þjóð­garð­inum og skil­aði hann til­lögum sínum 2011. Hluti þeirra til­lagna var að láta fram­kvæma hlut­lausa vís­inda­lega rann­sókn á þol­mörk­um, nátt­úru­vernd­ar­gildi og úti­vist­ar­gildi Von­ar­skarðs sem tæki mið af mark­miðum laga um þjóð­garð­inn. Fengnir voru þrír vís­inda­menn frá Háskóla Íslands til verks­ins. Nið­ur­stöður þeirra áttu að vera und­ir­staða end­an­legrar ákvörð­unar um það hvernig skyn­sam­leg­ast væri að haga umferð um Von­ar­skarð til fram­tíð­ar, jafnt gagn­vart gang­andi, akandi, ríð­andi og hjólandi umferð. 

Í loka­orðum skýrslu sér­fræð­ingateymis seg­ir:

 „Nátt­úru­far Von­ar­skarðs er fjöl­breytt og sér­stakt og hefur mjög hátt vernd­ar­gild­i.“  og síð­ar: „Enn eru áhrif manns­ins lítil í Von­ar­skarði, minni en á flestum öðrum svæðum lands­ins utan jökla.“ 

Þá töldu sér­fræð­ing­arnir mik­il­vægt er að færa Von­ar­skarðs­svæðið allt í vernd­ar­flokk­inn „óbyggð víð­erni“ sem krefst enn meiri verndar en gildir um þjóð­garða sam­kvæmt nátt­úru­vernd­ar­lög­um. Ástæð­urnar voru m.a. ofur­við­kvæmni svæð­is­ins fyrir raski og að göngu­fólk hefði óvíða ann­ars staðar næði frá vél­væddri umferð.

Helstu rök fyrir strangri friðun Von­ar­skarðs 

Vatna­jök­uls­þjóð­garður spannar víð­feðmt svæði sem rúmar mörg stig frið­unar og margar gerðir úti­vist­ar. Aka má um mik­inn meiri­hluta svæð­is­ins, þ.m.t. Von­ar­skarð, á fros­inni, snævi­þak­inni jörð, utan vega, að vetri og að sum­ar­lagi eru um eða yfir 800 km öku­leiða opnar vél­knú­inni umferð. Óvíða er aðgengi  öku­manna að þjóð­garði jafn gott eða betra en í Vatna­jök­uls­þjóð­garð­i. 

Fá ef nokkur rök rétt­læta opnun Von­ar­skarðs fyrir vél­væddri umferð að sum­ar- eða haust­lagi. Aftur á móti eru marg­vís­leg rök fyrir því að hafa Von­ar­skarð áfram griðland göngu­manna, m.a.: 

• Réttur nátt­úr­unnar til að fá að þró­ast eftir eigin lög­málum án hættu á raski vegna auk­innar umferð­ar; opnun skarðs­ins fyrir vél­knú­inni umferð mun næsta örugg­lega auka umferð fólks um svæð­ið.
• Fjöl­breytni og ofur­við­kvæmni jarð­minja og líf­vera á hvera­svæð­un­um.
• Við­kvæmt vot­lend­is­svæði í mik­illi hæð yfir sjó, og einkum í Snapa­dal, þar sem yfir­borð er deigt allt sum­arið og sand­bleytur víða þar sem auð­veld­lega markar fyrir hjól­förum; í því sam­bandi má benda á að opnun Von­ar­skarðs fyrir vél­væddri umferð mundi líka gilda fyrir stórar erlendar tor­færu­bif­reiðar með öku­menn sem átta sig síður á aðstæð­um.
• Í miðju Von­ar­skarði eru vatna­skil milli norð­ur- og suð­ur­lands, grunnt nær kyrr­stætt vatn á sand­botni – mjög fágætt nátt­úru­fyr­ir­bæri.
• Svæðið var sam­þykkt á heimsminja­skrá UNESCO árið 2019 með núver­andi hömlum og heim­ildum varð­andi umferð fólks um svæð­ið. Að breyta þeim án nokk­urra nátt­úru­vernd­arraka gæti kallað á kæru frá unn­endum svæð­is­ins.  
• Svæðið er fremur auð­velt yfir­ferðar fyrir göngu­fólk. Til að kom­ast á neðra hvera­svæðið er aðeins um 5-6 tíma ganga fram og til baka, alls um 12-14 km hvort sem farið er frá Svart­höfða að sunnan eða Gjóstukleif að norð­an.

Friðlandi göngu­fólks ógnað

Hópur akst­urs­á­huga­manna hefur harð­lega gagn­rýnt þá fram­sýnu ákvörðun stjórnar Vatna­jök­uls­þjóð­garðs að afmarka Von­ar­skarð sem land­svæði fyrir gang­andi ferð­an­menn ein­göngu. Þessi hópur hefur því miður ekki hlustað á mál­efna­leg rök fyrir frið­un­inni en unnið leynt og ljóst að því í hart­nær ára­tug að skarðið verði opnað fyrir vél­væddri umferð. Jafn­vel hafa menn í alvöru lagt til að opuð verði akst­ursleið austar í skarð­inu; sem­sagt að fara í alger­lega óþarfa vega­gerð á ósnortnu land­i.  

Stjórn Vatna­jök­uls­þjóð­garðs hefur rætt mál­efni Von­ar­skarðs ítrekað og farið marga „rann­sókn­ar­leið­angra“ um svæð­ið. Svæð­is­ráð vest­ur­svæðis hefur ályktað með áfram­hald­andi lokun fyrir vél­væddri umferð. Þrátt fyrur það, og áður­nefnda skýrslu sér­fræð­inga Háskóla Íslands og UNESKO vottun sem heimsminja­svæði, er stjórn Vatna­jök­uls­þjóð­garðs enn að vand­ræð­ast með þetta mál og enn á að end­ur­skoða afstöðu svæð­is­ráðs og stjórnar til umferðar um Von­ar­skarð. 

Er ekki mál að linni og friðun Von­ar­skarðs verði end­an­lega klöppuð í stein? Það er óvið­un­andi að fámennur hópur hags­muna­að­ila um vél­vædda umferð geti enda­laust hrært í þessu máli og komið því í upp­nám.

Við sem þetta ritum höfum báðir unnið á vest­ur­svæði Vatna­jök­uls­þjóð­garðs, þekkjum Von­ar­skarð vel og unnum þessu hjarta lands­ins. Við erum ekki einir um það og erum sannnfærðir um að ef fólk almennt þekkti mála­vexti yrðu bar­áttu­menn fyrir akstri í Von­ar­skarði púaðir niður eins og hverjir aðrir fals­spá­menn.

Höf­undar eru áhuga­menn um nátt­úru­vernd.