Sam­tök atvinnu­lífs­ins hafa sent frá sér til­lögur um efna­hags-, skatta- og vinnu­mark­aðs­mál sem við­brögð við krepp­unni, undir heit­inu Höldum áfram. Efl­ing hafnar í meg­in­at­riðum þessum hug­myndum Sam­taka atvinnu­lífs­ins (SA) og keim­líkum hug­myndum Við­skipta­ráðs, í nýrri skýrslu stétt­ar­fé­lags­ins (Leið Efl­ingar út úr krepp­unni).

Í stað þess að fara löngu úreltar leiðir í anda nýfrjáls­hyggju leggur Efl­ing áherslu á að í við­brögðum við krepp­unni verði byggt á þaul­reyndum úrræðum sem fela í sér launa­drif­inn hag­vöxt ásamt virkum og öfl­ugum örv­un­ar­að­gerðum stjórn­valda. Hags­munir launa­fólks verði leið­ar­ljós­ið.

Með því að við­halda umsömdu launa­stigi og hækk­unum núgild­andi kjara­samn­inga er stuðlað að því að inn­lend eft­ir­spurn verði þrótt­mik­il, sem verndar störf. Öfl­ugar örv­un­ar­að­gerðir stjórn­valda við­halda einnig eft­ir­spurn­ar­stigi og störfum og aftra því að kreppan verði of djúp.

Með slíkum opin­berum aðgerðum munu skuldir rík­is­ins aukast tíma­bund­ið. Það er þó ekki alvar­legt vanda­mál, vegna þess að skulda­staðan fyrir er óvenju lág og verður það raunar einnig eftir að krepp­unni lýk­ur, eins og sjá má á mynd­inni hér að neðan (Heim­ild: IMF, októ­ber 2020). 

Hag­vöxtur upp­sveifl­unnar mun svo í fram­tíð­inni létta byrði þess­ara auknu skulda. Því er engin sér­stök nauð­syn á að skera niður útgjöld hins opin­bera eða hækka skatta á næst­unni. Slíkt myndi raunar dýpka krepp­una á ný eða hægja á upp­sveifl­unn­i. 

Tals­menn hags­muna atvinnu­rek­enda líta hins vegar á krepp­una sem sér­stakt tæki­færi til að ná fram ýmsum gömlum bar­áttu­málum sín­um, úr smiðju nýfrjáls­hyggj­unn­ar. Rökin eru almennt þau, að vegna vax­andi skulda­stöðu hins opin­bera og auk­ins atvinnu­leysis sé nauð­syn­legt að stokka nú upp opin­bera geirann, með minni umsvifum og einka­væð­ingu grunn­inn­viða sam­fé­lags­ins (orku­fyr­ir­tækja, fast­eigna ríkis og sveit­ar­fé­laga, banka, vega­kerfis o.fl.). 

SA og Við­skipta­ráð líta á þetta sem mikið sókn­ar­færi fyrir einka­rekstur og aukin gróða­færi fyrir spá­kaup­menn, eins og þá sem fengu að leika lausum hala á ára­tugnum fram að hrun­inu 2008 – með vel þekktum afleið­ing­um. 

Einnig vilja þau þrengja að frjálsri æsku og upp­eldi með því að stytta skóla­göngu og flýta því að ungt fólk verði að strit­andi vinnu­afli. Þá eru reif­aðar hefð­bundnar nýfrjáls­hyggju-hug­myndir um afnám eða rýrnun regl­unar og eft­ir­lits á vegum hins opin­bera, til að auka frelsi fyr­ir­tækja­rekst­urs og draga úr hlut­verki hins opin­bera almennt. 

Ofan­greint er oft rök­stutt með tali um að opin­beri geir­inn á Íslandi hafi vaxið of mikið á liðnum ára­tugum og að launa­fólk hafi það of gott, sé of dýrt fyrir atvinnu­lífið (sem þess vegna sé ekki sam­keppn­is­hæft).

Stað­reyndin er hins vegar sú að opin­beri geir­inn hefur ein­ungis vaxið í takti við þjóð­ar­búið í heild frá um 1990. Á kreppu­tímum vex hann aðeins umfram þjóð­ar­bú­ið, vegna tíma­bund­ins sam­dráttar þjóð­ar­fram­leiðslu, og skuldir aukast þá vegna minni tekna, en svo jafn­ast það út aftur á upp­sveifl­unni. Í gögnum Hag­stof­unnar má sjá að tekjur hins opin­bera hafa sveifl­ast í kringum 40% af lands­fram­leiðsl­unni frá 1990 til 2019 – en ekki farið vax­andi eins og SA gefur til kynna. 

Þá er því haldið fram í skýrslu SA að laun hafi hækkað óeðli­lega mikið á Íslandi í sam­an­burði við grann­rík­in, en horft er fram­hjá því að hér á landi lækk­uðu laun óvenju mikið í kjöl­far hruns­ins og að fram­færslu­kostn­aður á Íslandi er einn sá alhæsti í heim­in­um. 

Í fram­haldi af því eru svo reif­aðar hug­myndir um að koma meiri böndum á gerð kjara­samn­inga á vinnu­mark­aði, til að rýra vald verka­lýðs­fé­laga og þrengja að kjara­bar­áttu. Í stað­inn vill SA að komi mið­stýrt skömmt­un­ar­vald launa­svig­rúms, sem rýri samn­ings­rétt launa­fólks svo um munar (í stað­inn komi fámennt sér­fræð­inga­veldi í anda SALEK fyr­ir­komu­lags­ins).

Hvað launa­kjör snertir glímir Ísland enn við þann vanda að alltof stór hluti vinn­andi fólks og líf­eyr­is­þega býr við launa­kjör sem eru undir fram­færslu­kostn­aði. Á því verður ekki tekið ef launa­bil verða fryst í núver­andi stöðu með því að afvopna hreyf­ingu launa­fólks og setja kjara­á­kvarð­anir í hendur sér­fræð­inga­ráðs á vegum stjórn­valda – hvaða nafni sem það kann að nefn­ast. 

Efl­ing og hreyf­ing launa­fólks almennt stendur fyrir and­stæða stefnu, sem setur hags­muni almenn­ings í for­gang (sjá einnig stefnu ASÍ í plagg­inu Rétta leiðin). Kjara­samn­ingar eiga í senn að snú­ast um að skipta vexti þjóð­ar­fram­leiðsl­unnar yfir tíma og móta tekju­skipt­ingu og fram­færslu­að­stæður í land­inu, með hag fjöld­ans að leið­ar­ljósi. Opin­bera vel­ferð­ar­kerfið á að vera öfl­ugt og jafna tæki­færi og lífs­skil­yrði milli stétta.

Í skýrslu Efl­ingar eru til­greind helstu stefnu­at­riði Sam­taka atvinnu­lífs­ins (SA) og við­brögð stétt­ar­fé­lags­ins við ein­stökum þáttum þeirra. Þeir sem vilja gæta hags­muna launa­fólks í gegnum krepp­una ættu að kynna sér skýrslu Efl­ing­ar.

Höf­undur er pró­fessor við HÍ og sér­fræð­ingur í hluta­starfi hjá Efl­ing­u-­stétt­ar­fé­lagi.