Því verður ekki neitað að Rík­is­út­varpið fædd­ist gam­alt og var býsna gam­al­dags og stirð­busa­legt í hugsun og fram­göngu lengi framan af. Útvarpið mætti til leiks fyrir 90 árum með stýfðan flibba og horn­spang­ar­gler­augu, vissu­lega upp­lits­djarft og bjart­sýnt í anda ung­menna­fé­lag­anna, með ein­beittan svip dálítið strangs en metn­að­ar­fulls kenn­ara af gamla þjóð­lega skól­an­um. Allt var með hátíð­legum brag. Þul­ur­inn flutti mál sitt eins og hann væri á úti­fundi eða í predik­un­ar­stól. „Menn með göll­uðu eða leið­in­legu mál­færi eiga alls ekki að fá að tala í útvarp,“ segir hrein­lega í dag­blað­inu Vísi 1. maí 1936. 

Skortur á létt­leika og smart­ness

Auð­vitað tók það sinn tíma fyrir íslenska Rík­is­út­varpið að skapa sinn stíl í þessu fámenna og  ein­angr­aða sam­fé­lagi milli­stríðs­ár­anna. En svo þegar þetta gamla barn var u.þ.b. að kom­ast á legg var landið hernumið. Nútím­inn var mætt­ur. Her­námsliðið sendi sjálft út á ljós­vak­ann og þar heyrð­ist annar tónn en fólk hér hafði van­ist. Fyrstu nútíma­legu, íslensku útvarps­menn­irn­ir, mættu til leiks um það leyti og litu á útvarp sem sjálf­stæðan frá­sagn­ar­mið­il, ekki síst Pétur Pét­urs­son, þul­ur, sem mörgum okkar þótti síðar hold­gerv­ingur alls þess gamla, íhalds­sama og þver­móðsku­fulla sem tíma­bært væri að breyta. 

En á stríðs­ár­unum var Pétur þulur ungur maður í góðum tengslum við hrær­ingar dags­ins og vissi að Útvarpið þyrfti að vera liprara, alþýð­legra og áheyri­legra. Um íslenskt útvarp og breskt setu­liðsút­varp segir í Alþýðu­blað­inu 5. ágúst 1941: „Það hefir ekki farið fram hjá fólki, að meiri hraði er yfir öllu útvarpi Bret­anna hér en okkar eigin útvarpi. Útvarp þeirra þagnar svo að segja aldrei. Þeir til dæmis leika lag, þar til næsta atriði byrjar og hafa skemmti­legan blæ yfir öllu útvarpi sínu. Ég hefi líka tekið eftir því að nýju þul­irn­ir, Pét­ur, sem alltaf er að verða æ vin­sælli, og Broddi [Jó­hann­es­son], hafa tekið upp á því að segja til dæm­is: „Hér kemur síð­asta lag fyrir frétt­ir.“ Þetta er ágætt. Þetta þarf aðeins að fær­ast yfir á fleiri svið. Yfir­leitt skortir útvarpið létt­leika og „smart­ness,“ sem það getur hæg­lega til­einkað sér án nokk­urrar fyr­ir­hafn­ar.“ 

Svo kom Jón Múli Árna­son með sinn slaka og aðlað­andi stíl og tengdi mann­skap­inn betur við sam­tím­ann með því sem best túlk­aði hann - djass­in­um.  

Tal­sam­band við þjóð­ina

Þetta var auð­vitað ekk­ert grín – að ná tal­sam­bandi við þjóð­ina í gegnum við­tæk­in, um ein­hvern ljós­vaka, sem varla nokkur maður skyldi. Bylgjur í loft­inu! Það höfðu ekki allir aðgang að útvarps­tæki í byrjun og send­ingar heyrð­ust mis­vel. Bif­reiða­stöð Reykja­víkur aug­lýsti raunar í Vísi tæpum þremur vikum fyrir fyrstu útsend­ingu Rík­is­út­varps­ins 20. des­em­ber 1930 að teknar hefðu verið í notkun nokkrar nýjar bif­reiðar af Stu­debaker-­gerð með við­tækj­um. Far­þegar gætu þá hlustað á útvarps­fréttir hvert sem þeir færu.

Hægt og bít­andi festi Útvarpið sig í sessi og meðal þess vin­sælasta voru frétt­irn­ar. Til merkis um það var fram­tak stjórn­enda Nýja Bíós á Siglu­firði 1936. Í nóv­em­ber það ár var varpað á tjaldið þarna í síld­ar­bænum mynd­inni „Vor í Par­ís“ en þess er getið í blaða­aug­lýs­ingu að til að bíó­gestir geti hlustað á útvarps­fréttir áður en þeir fari að heiman verði sýn­ingum frestað um sinn um 10 mín­út­ur, til 8.40. 

Dagskráin var stutt fyrstu árin. Breyt­ingar alltof hæg­ar. Fólk vildi lengri dag­skrá, meira fjör, fleiri frétt­ir. Meðal þeirra sem biðu lengi eftir breyt­ingum á Útvarp­inu voru eft­ir­stríðs­ára-kyn­slóð­irn­ar. Útvarpið hafði staðnað í vissu um að hafa þyrfti vit fyrir unga fólk­inu, beina því á réttar brautir – í burtu frá gargi og gít­ar­væli, amer­ískum og enskum áhrif­um, almennri hnignun manns­and­ans. Auð­vitað gekk það ekki alveg upp og mark­aðir voru þröngir básar í dag­skránni fyrir unga fólk­ið. Ein­staka plötur sem ekki þóttu við hæfi voru eyði­lagðar og meintir ófrið­ar­menn í borg­ara­legu sam­fé­lagi jafn­vel bann­að­ir. Þarna varð rof og unga fólkið stillti á kana­út­varpið og Radio Lúx­em­borg. 

Grósku­tíma svörtu soul-tón­list­ar­innar var lok­ið, Bítl­arnir löngu hætt­ir, Sto­nes komnir af léttasta skeiði, blóma­skeið hipp­anna lið­ið, sýru­rokkið gufað upp - sjálfur Elvis dauður - þegar loks varð til Rás 2. 

Vand­læt­ing­ar­semi um hlut­leysi

Rík­is­út­varpið er fætt á tímum þreng­inga og þjóð­fé­lags­átaka, vax­andi rík­is­af­skipta og mið­stýr­ing­ar, og það var ævin­lega partur af því sem þurfti að hafa góða stjórn á. Mikil tök stjórn­mál­anna á Útvarp­inu mörk­uðu veg­ferð þess frá upp­hafi. Útvarps­ráð var skipað varð­hundum flokk­anna og hafði það lengst af vald á því hverjir ráðnir væru til starfa og hvað flutt í Útvarp­ið. Póli­tísk tök á Útvarp­inu áttu vafa­laust að tryggja jafn­vægi í dag­skránni og sæmi­lega sátt ólíkra afla en afskiptin drógu úr sköp­un­ar­krafti og fag­mennsku. 

Frá fyrstu tíð hefur ýmsum þótt ómögu­legt að trúa því að á Útvarp­inu starfi fag­fólk af heil­ind­um. Útvarpið hefur ævin­lega setið undir ásök­unum um mis­beit­ingu. Í nóv­em­ber 1936 svarar fyrsti útvarps­stjór­inn, Jónas Þor­bergs­son, gagn­rýni Alþýðu­blaðs­ins á útvarps­frétt­irnar og vitnar í Nýja Dag­blað­inu til orða fram­fara­manns­ins þing­eyska Bene­dikts Jóns­sonar á Auðn­um: „Þeir ger­ast vand­læt­inga­sam­astir um hlut­leysi útvarps­ins, sem sjálfir þola ekki hlut­leysi.“ 

Lengi sætti Frétta­stofan miklum afskiptum af hálfu stjórn­mála­manna. Frétta­stjórar þurftu að sigla milli skers og báru, verja sitt fólk árás­um. En fag­mennska fór vax­andi með árun­um. Nýjar kyn­slóðir vel mennt­aðra frétta­manna komu til starfa og mót­uðu ný vinnu­brögð og höfðu sjálf­stæð­ari afstöðu til valds­ins. Lengi þurftu umsækj­endur um frétta­manns­starf að sæta rýni útvarps­ráðsliða flokk­anna og vonir um starf ultu á atkvæðum þeirra. Það kost­aði átök við póli­tíska valdið að breyta þessu.

Til­vistar­um­ræðan enda­lausa

Þegar ræða á til­vist og fram­tíð Rík­is­út­varps­ins and­varpa lík­lega margir af tómum leið­indum enda hefur þessi umræða staðið sleitu­lítið í ára­tugi. Það væri nú ágæt afmæl­is­gjöf til þjóð­ar­út­varps­ins að skapa sæmi­lega sátt um umfang og hlut­verk þess. Um leið þarf að tryggja einka­reknum fjöl­miðlum líf­væn­legri aðstæður til að þríf­ast. Þetta er liður í því að við­halda og efla tungu og menn­ingu og hluti bar­átt­unnar fyrir upp­lýst­ara og rétt­lát­ara sam­fé­lag­i. 

Fjöl­miðlaum­hverfið hefur eins og flest annað auð­vitað umturn­ast frá upp­hafs­dögum Rík­is­út­varps­ins. Ný tækni hefur gjör­breytt mögu­leikum fólks til að nálg­ast fjöl­miðla­efni. Um leið eiga íslenskir fjöl­miðlar erf­ið­ara með að fjár­magna sig með áskrift­ar- og aug­lýs­inga­tekj­um. Alþjóð­legir sam­fé­lags­miðlar og frétta­veitur gegna sífellt stærra hlut­verki í lífi not­anda en soga burt aug­lýs­inga­tekjur án þess að renna á móti stoðum undir íslenska blaða­mennsku og skap­andi fjöl­miðla­starf í land­in­u. 

Það er Rík­is­út­varp­ið-hljóð­varp sem verður nírætt nú í des­em­ber. Hljóð­varpið hefur ekki lengur sömu tök í þjóð­líf­inu og áður og gegnir ekki sama brýna hlut­verk­inu og fyrir daga nets­ins. Enn er hljóð­varpið þó mik­il­vægur fjöl­mið­ill og áfram opn­ast nýjar leið­ir, eins og með hlað­varp­inu, skil­getnu afkvæmi hljóð­varps og nets. 

Kannski mætti vera meira af „létt­leika og smart­ness“ í Rík­is­út­varp­inu, svo vitnað sé í löngu horfið Alþýðu­blað­ið, frum­flytja mætti meira en end­ur­taka minna, tengja það betur við upp­vax­andi kyn­slóðir og fólkið í land­inu, ekki síst við nýju Íslend­ing­ana sem kunna engin skil á Pétri þul eða Jóni Múla. Við fögnum því sem vel er gert og biðjum um meira. Til ham­ingju með afmæl­ið!

Höf­undur er fyrr­ver­andi frétta­stjóri RÚV, frétta­maður og dag­skrár­gerð­ar­mað­ur, en starfar nú sem ráð­gjafi.