Enn er banka­sala á dag­skrá og enn snýst umræðan um trú­ar­setn­ingar fremur en til­gang og áhrif banka­starf­semi í nútíma­sam­fé­lagi. Stað­hæft er að ríkið eigi ekki að sinna því sem “mark­að­ur­inn” geti ann­ast. Það er kenni­setn­ing úr fornum hentifræðum á ein­stak­lega illa við um banka sem hvergi starfa án stýr­ingar og aðhalds hins opin­bera og mörg dæmi eru um hrapal­legar afleið­ingar af taum­leysi einka­rek­inna banka. Ein­feldn­ings­legt er að heyra banka­starf­semi líkt við rekstur mjólk­ur­búð­ar. Hlut­verki banka er lýst í Hvít­bók um fram­tíð­ar­sýn fjár­mála­kerf­is­ins, sem rík­is­stjórnin lét vinna, en þar seg­ir: 

„Fjár­mála­kerfið er mik­il­vægur sam­félags­legur inn­viður rétt eins og raf­magns-, vatns-, og hita­veit­ur. Eins og veitur tryggja hag­kvæmt flæði raf­orku, vatns, gagna og ann­arra gæða tryggir fjár­mála­kerfið að fjár­magn flæði þangað sem það nýt­ist best, frá eig­endum sparn­aðar til lána­taka og miðlar greiðslum á milli þeirra sem eiga í við­skipt­um. Almenn­ingur og atvinnu­lífið eiga mikið undir því fjár­mála­kerfið mæti þessum þörfum sam­félags­ins sem allra best“. 

Það er frá­leitt að þessum verk­efnum verði best sinnt af ein­hverjum með eigin hagnað að mark­miði. Á þetta hefur Ragnar Önund­ar­son fyrr­ver­andi banka­stjóri og fleiri bent á en þau sjón­ar­mið virð­ast ekki hafa náð inn á hinn póli­tíska vett­vang.

Ein stað­hæf­ing þeirra sem vilja fal­bjóða rík­is­banka er hið meinta “nátt­úru­lög­mál” að einka­rekstur sé hag­kvæm­ari en rík­is­rekstur en með hag­kvæmni er jafnan vísað til þess að hagn­aður af rekstri sé í hámarki. Hagn­aður er hins vegar lélegur mæli­kvarði á gæði rekstrar eink­an­lega á mark­aði þar sem fyrir er ein­okun eða fákeppni vegna smæðar og þeirrar verndar sem örgjald­miðli veitir eins og er á fjár­mála­mark­aði hér á landi. Hagn­aður banka við þær aðstæður getur orðið mik­ill en þessi hagn­aður er það sem almenn­ingur og atvinnu­lífið greiða eig­endum bank­anna fyrir að nota þá mik­il­vægu sam­fé­lags­legu inn­viði sem fjár­mála­kerfið er. Að hámarka hagnað bank­anna er því jafn­framt að hámarka þann kostnað sem almenn­ingur og atvinnu­lífið greiða fyrir þessa þjón­ustu.

Sala Íslands­banka hefur einnig verið studd þeim rökum að með henni verði að afla fjár í mik­ils­verð verk­efni rík­is­ins, bygg­ingu inn­viða og greiða niður rík­is­skuld­ir. Þessi rök er byggð á mis­skiln­ingi því sala á eignum skapar engar tekj­ur. Við hana kunna að koma í ljós áður óbók­færðar tekjur (eða tap) en salan er ein­göngu breyt­ing á eigna­formi eins og þegar hús­eign er keypt eða seld fyrir reiðufé eða önnur verð­mæti. Heild­ar­eign kaup­anda eða selj­anda breyt­ist ekki, engar tekjur verða til við söl­una eða kaupin og engin rök­leg tengsl eru milli sölu eigna rík­is­ins og getu þess eða mögu­leika þess til að verja fé til rekst­urs eða fjár­fest­inga. Notkun á sölu­and­virði eigna til skulda­greiðslna lækkar ekki nettóskuldir rík­is­ins og geta þess til að standa við skuld­bind­ingar sínar breyt­ist ekki. Sé vilji til að líta til fjár­hags­legra þátta við sölu banka verður að bera söl­una saman við aðra kosti sem í boði eru, t.d. að bera vaxta­greiðslur af lánum til fram­kvæmda eða vexti af áhvílandi skuldum saman við vænt­an­legar tekjur eða not af þeirri eign sem selja á. Með þessu er ekki verið að segja að skuldir rík­is­ins skipti ekki máli eða að þröng fjár­hags­leg sjón­ar­mið eigi að ráða um rekstur á vegum rík­is­ins því margt annað skiptir máli. Ein­göngu er verið að benda á hald­leysi þeirra stað­hæf­inga að með sölu sé verið að afla tekna til góðra verka.

Á þessu stigi hef ég ekki mót­aða skoðun á því hvort selja eigi Íslands­banka eða ekki. Umræða um það með til­liti til almanna­hags­muna hefur ekki farið fram og því sér­kenni­legt er að heyra málið afgreitt með vísun í stjórn­ar­sátt­mál­ann. Í honum er að vísu setn­ing um að rík­is­stjórnin vilji leita leiða til “að draga úr eign­ar­haldi rík­is­ins” á fjár­mála­stofn­unum en hann segir ekk­ert um hvernig það skuli gert m.a. ekki hvernig því skuli hagað með hlið­sjón af því ákvæði í sátt­mál­anum að fjár­mála­stofn­an­irnar skuli “þjóna sam­fé­lag­inu á hag­kvæman og sann­gjarnan hátt.” Ekki þarf að ímynda sér að við stjórn­ar­mynd­un­ina hafi djúpar umræður farið fram um einka­væð­ingu Íslands­banka og í Hvít­bók rík­is­stjórn­ar­innar “um fram­tíð­ar­sýn fyrir fjár­mála­kerf­ið” er ekk­ert rætt um það hvernig þessum mark­miðum stjórn­ar­sátt­mál­ans verði náð heldur gengið út frá því sem for­sendu að Íslands­banki verði seldur og er hvít­bókin að mestu end­ur­tekn­ing á við­tek­inni hentifræði um áhættu og ábyrgð af rík­is­reknu bönkum og tækni­legar vanga­veltur um hvernig megi koma í veg fyrir að eign­ar­hald einka­að­ila á bönkum valdi almenn­ingi skaða.

Aðal­hlut­verk einka­banka í Hrun­inu hefur eðli­lega gert almenn­ing í land­inu mót­fall­inn einka­væð­ingu banka þótt sumir tals­menn sölu taki fall bank­anna sem dæmi um þá áhættu sem ríkið taki á sig með eigin banka­reksti en líta fram hjá því að fall bank­anna varð ekki vegna eðli­legrar banka­starf­semi heldur vegna gróða­fíknar og ábyrgð­ar­leysis eig­enda bank­anna og tjón rík­is­ins varð vegna stuðn­ings rík­is­valds­ins við þá með afregl­un, með­virkni og fjár­austri úr Seðla­bank­anum og rík­is­sjóði. Í krepp­unni um 2008 urðu mörg lönd fyrir áföllum vegna einka­banka en ekki vegna rík­is­banka og hafa flest ríki, m.a. Ísland, lært af því og lag­fært reglu­verk um fjár­mála­fyr­ir­tæki með það fyrir augum að draga úr líkum á því að þau koll­steypi sjálfum sér og öðr­um. For­sendur fyrir einka­væð­ingu nú eru vissu­lega mjög frá­brugðnar því sem var á fyrsta ára­tug ald­ar­innar og hæpið að byggja alfarið á slæmri reynslu af henni. Í gerðum breyt­ingum felst einnig við­ur­kenn­ing á hlut­deild hins opin­bera í aðdrag­anda hruns­ins og áminn­ing um að þrátt fyrir breyttar reglur má ekki van­meta mögu­legar til­slak­anir síðar af hálfu yfir­valda í þágu gróða­hyggju. Áköll um þær eru þegar merkj­an­legar og reynslan sýnir að gull­kálfar eiga greiða leið að hjörtum ráða­manna.

Ofvöxtur fjár­mála­kerf­is­ins var ein helsta ástæða banka­hruns­ins. Eftir fall þess og stofnun nýrra banka 2008 voru margir þeirrar skoð­unar að æski­legt væri að minnka þá frekar með sam­ein­ingu. Með því mætti auka skil­virkni þeirra og lækka til­kostn­að. Í umræðum um fram­tíð banka­starf­semi í land­inu á síð­ustu miss­erum hefur slíkra sjón­ar­miða lítið gætt en þó verið hreyft af þing­manni eins stjórn­ar­flokks­ins og ábend­ingar hafi komið innan úr bönk­unum um hag­kvæmni af sam­ein­ing­um. Þetta hefur verið þaggað niður með til­vísun til sam­keppn­is­raka, sem hafa lítið gildi á fákeppn­is­mark­aði.

Í umræðum um sölu Íslands­banka hefur hlut­verk fjár­mála­kerf­is­ins eins og það er skil­greint í Hvít­bók stjórn­valda lítið verið rætt og því ekki svarað hvernig ná má því mark­miði þess skv. stjórn­ars­sátt­mál­anum “að þjóna sam­fé­lag­inu á hag­kvæman og sann­gjarnan hátt.” Eru líkur eru á að það tak­ist án aðkomu rík­is­valds­ins? Í umhverfi banka­starf­semi hér á landi, með örgjald­miðil og fákeppni, er líkur á að óheft starf­semi banka verði mjög ábata­söm. Ekk­ert mun hindra þá í því að hámarka hagnað sinn á kostnað þeirrra við­skipta­vina sem geta ekki brot­ist úr mark­aðs­bönd­unum eins og hluti atvinnu­lífs­ins hefur gert, einkum sjáv­ar­út­vegur og aðrar útflutn­ings­grein­ar, og fjár­magnar sig að veru­legu leyti með við­skiptum við erlenda banka þar sem þeir njóta eðli­lega góðra kjara haf­andi tekjur í erlendri mynt og lög­vernd­aðan gjald­frjálsan aðgang að gjöf­ulum nátt­úru­auð­lindum (eins og sjá má í árs­reikn­ingi þess­ara fyr­ir­tækja) eða hafa aðra ein­ok­un­ar­að­stöðu. Sama á við um fjár­sterka ein­stak­linga sem kosið hafa að vista fé sitt erlend­is. Þessir sömu aðilar eru einnig hand­hafar stórs hluta allra fjár­mála­legra eigna í land­inu og eru því lík­legir til að verða eig­endur að einka­væddum bönk­um.

Ávöxt­un­ar­krafa bank­anna, sett undir yfir­stjórn Banka­sýsl­unn­ar, er nú allt að 10% ávöxtun eigin fjár á ári, þ.e. tvö­földun á raun­virði þess á 8 til 9 árum. Ekki er lík­legt að af verði slegið með bank­arnir í einka­eign. Til sam­an­burðar má taka að raun­vöxtur hag­kerf­is­ins, þ.e. vöxtur VLF verður lík­lega ein­ungis þriðj­ungur af vexti banka­kerf­is­ins gangi þetta eft­ir. Eigi ekki að koma til ofþenslu bank­anna verður að greiða eig­end­unum þeirra stórum hluta hagn­að­ar­ins út. Hagn­aði ná bank­arnir með a) miklum vaxta­mun, þ.e. háum útláns­vöxtum og lágum inn­láns­vöxt­um, og b) háum þjón­ustu­gjöld­um. Almenn­ingur og aðr­ir, sem ekki geta sótt á erlend mið, munu því greiða háa vexti, fá lítið fyrir sparnað sinn og greiða há þjón­ustu­gjöld. Ekki hefur verið boðið upp á aðra sviðs­myndir í und­ir­bún­ingi máls­ins.

Fellur það að selja Íslands­banka nú og 65% í Lands­bank­ans síðar með fram­an­greindum afleið­ingum að því mark­miði að “að þjóna sam­fé­lag­inu á hag­kvæman og sann­gjarnan hátt”. Þessi sviðs­mynd er ekki fram­andi eða ókunn­ug­leg heldur end­ur­speglar það sem hefur verið við­var­andi á banka­mark­aði árum saman og ekki bara þar heldur á þeim fákeppn­is­mörk­uðum í, trygg­ing­um, olíu­versl­un, skipa­flutn­ing­um, sjáv­ar­út­vegi o.fl. sem staðið hafa undir auð­söfnun á fáar hendur hér á landi, auð­söfnun sem er sam­fé­lags­mein og mein­semd í efna­hags­lífi heims­ins og ein­stakra landa. Sam­þjöppun pen­inga­legra eigna á fárra hendur leiðir m.a. til þess að þessar sömu hendur eign­ast bank­ana og stýra fjár­mála­kerf­inu. Einka­rekið og hagn­að­ar­drifið banka­kerfi verður þannig sjálf­virk auðg­un­arma­sk­ína sem dælir fjár­munum frá almenn­ingi í þá vasa sem fullir eru fyrir en taka ætíð við meiru. Fákeppni á mark­aði og skatta­lög vil­höll fjár­magni eins og hér landi magna upp þessa sam­þjöppun eigna og tekna.

Tvennt getur leitt til rót­tækra breyt­inga á fjár­mála­mark­aði. Ann­ars vegar að gefa örmynt­ina upp á bát­inn og opna þannig fyrir sam­keppni erlendis frá og hins vegar að ríkið verði virkt í verð­myndun á banka­mark­aði með því að beita sér fyrir hag­kvæmni og stefnu í banka­rekstri sem byggi á sann­girni en ekki ótaminni hagn­að­ar­hyggju. Skref í þá átt gæti verið að selja Lands­bank­anum Íslands­banka og gera sam­ein­uðum banka að grenna sig, þ.e. að draga úr umsvifum sínum einkum á sviði fjár­fest­inga­banka, og setja honum stefnu með afkomu­mark­miði sem feli í sér eðli­lega áhættu­litla ávöxtun eigin fjár í stað hámarks­á­vöxt­un­ar. Með þessu gæti rík­is­sjóður dregið úr fjár­bind­ingu sinni í banka­kerf­inu, aukið hag­kvæmni þess og lagt grund­völl að lægra vaxta­stigi til lengri tíma. Áhuga­mönnum um banka­rekstur gæf­ist kostur á að stíga inn í banka­rekstur án for­gjafar og með­gjafar frá rík­inu með því að stofna nýjan banka eða leggja fé í núver­andi einka­banka eftir því sem fýsi­legt þyk­ir. Meintir yfir­burðir einka­rekstrar myndu svo skila sér í meiri ávöxtun eigin fjár hjá þeim en hjá rík­is­bank­an­um.

Stjórn­völd hafa með Hvít­bók­inni og áformum um sölu á rík­is­bönk­unum dregið upp fram­tíð­ar­sýn fyrir bankana, eig­endur þeirra og von­biðla en enga fram­tíð­ar­sýn fyrir almenn­ing í land­inu sem leysi hann undan því að greiða 2-4% meira í banka­kostnað en fólk í nágranna­löndum okk­ar. Við það verður hann að una svo lengi sem fjár­mála­mark­að­ur­inn er leik­völlur fákeppni og vernd­aður með örmynt. Skil­virkni og hag­kvæmni banka­kerf­is­ins hefur ekki verið tekin á dag­skrá og engin umræða hefur farið fram um leiðir til hag­kvæmnar og sann­gjarnar banka­þjón­ustu. Stjórn­völd hafa ekki unnið heima­vinnu sína, hvorki leyst að fullu þau verk­efni sem komu upp á borðið við fall bank­anna fyrir rúmum ára­tug né þau verk­efni sem þau settu sér sjálf fyrir í stjórn­ar­sátt­mál­an­um. Við svo búið eru efni ekki til þess að taka nú ákvörðun um sölu Íslands­banka frá rík­inu.