Stjórn Arion banka ákvað í skjóli jóla (16. desember sl.) að innleiða nýtt kaupaukakerfi fyrir árið 2021. Samkvæmt því geta lykilstjórnendur fengið allt að 25% ofan á föst árslaun í bónus og almennir starfsmenn geta fengið allt að 10% ofan á föst árslaun sín, náist tiltekin markmið um arðsemi rekstrar. Þetta eru mjög miklar launahækkanir sem þannig geta komið til, ofan á almennar launahækkanir viðkomandi starfshópa (sjá hér).
Þetta eru mikil tíðindi sem lítið hafa ratað inn í þjóðmálaumræðuna.
Rétt er að byrja á rifja upp að mikið óhóf í bónusgreiðslum til stjórnenda átti sinn þátt í háskalegum rekstri bankanna á árunum í aðdraganda hrunsins. Þegar bankar fara aftur inn á þessa leið vakna því stórar spurningar, ekki bara um slæma fyrri reynslu heldur einnig um mat á mikilvægi starfsstétta í samfélaginu, fordæmisgildi á vinnumarkaði, stöðugleika, sanngirni og sjálftöku.
Þá er einnig rétt að skoða þessa þróun í ljósi þess að lífeyrissjóðir vinnandi fólks eru eigendur að meira en þriðjungi hlutafjár í Arion banka.
En skoðum fyrst umfang þessara heimilda til kaupauka bankamanna í samhengi vinnumarkaðarins.
Gríðarlegur kaupauki til bankamanna – langmest til toppanna
Bankastjórinn í Arion banka er með um 5 milljónir á mánuði, eða um 60 milljónir á ári. Ef hann fær 25% í kaupauka (bónus) bætast um 15 milljónir við árslaunin. Gert er ráð fyrir að stjórnendur bankans taki hluta þessa í kauprétti á hlutabréfum í bankanum, væntanlega á hagstæðu gengi eins og tíðkast. Því til viðbótar njóta þeir sérstakra skattfríðinda á slíkum kaupauka, sem ríkisstjórnin ætlar að auka verulega á árinu (sjá hér). Tekjurnar af fyrstu 1,5 milljóninni sem kaupréttur skilar verður skattfrjáls, sem er mun hærra frítekjumark en almennu launafólki býðst í formi persónuafsláttar í tekjuskattskerfinu.
Ef almennir bankastarfsmenn eru nálægt meðallaunum á vinnumarkaði, með til dæmis 650 þúsund kr. á mánuði, þá fengju þeir að jafnaði hækkun á mánaðarlaunum um 65 þúsund kr. með 10% bónus og árslaun þeirra myndu hækka um 780 þúsund krónur – þegar vel gengur í efnahagslífinu og bönkunum þar með.
Bónus almennra bankamanna verður þannig miklu meiri en framlínufólk Landspítalans fékk í álagsbónus á síðasta ári vegna meðhöndlunar Kóvid sjúklinga og bónus stjórnenda bankans er beinlínis í öðrum heimi.
Til samanburðar við vinnumarkaðinn má benda á að launafólk á almennum markaði samdi um að fá hagvaxtartengdan launaauka í Lífskjarasamningnum 2019, út frá mismunandi viðmiðum um hagvöxt á mann á samningstímanum. Ef vel gengur í þjóðarbúinu átti þetta að skila launafólki frá 3.000 til 13.000 krónum í kaupauka á mánuði, eða frá 36 til 156 þúsund krónum á árinu. Þetta er sambærilegt við virkni bónuskerfis í bönkum, nema hvað greiðslurnar eru auðvitað miklu lægri.
Almennir bankamenn í Arion banka geta sem sagt fengið allt að 650 þúsund í kaupauka á ári en starfsmenn á almennum vinnumarkaði 36 til 156 þúsund krónur, ef vel gengur í efnahagslífinu. Samkvæmt þessu mætti ætla að bankamenn skili margfalt meiri verðmætum inn í samfélagið en vinnandi fólk almennt. Margfalt.
En er einhver fótur fyrir slíkri forsendu?
Nei, það er ekki að sjá.
Skapa bankamenn mestu verðmætin í samfélaginu?
Reynslan í Kóvid-kreppunni hefur víðast sýnt á mjög áþreifanlegan hátt hvaða starfsstéttir hafa verið mikilvægastar í samfélaginu á þessum tíma. Það er heilbrigðisstarfsfólk, framlínufólk í þjónustu, verslun, umönnun, leikskólum, skólum almennt, lögreglu og byggingariðnaði, svo dæmi séu tekin. Ef einhverjir ættu að fá bónus fyrir góða frammistöðu á árunum 2020 og 2021 þá er það þetta fólk.
Raunar má spyrja hvort nokkrir aðrir en heilbrigðis- og umönnunarfólk ættu að fá bónusa á þessum tíma þegar meira en tíundi hluti launafólks hefur misst vinnuna og orðið fyrir 30% til 50% launaskerðingu með því að fara á atvinnuleysisbætur, til lengri eða skemmri tíma. Það fólk eru helstu fórnarlömb kreppunnar, ásamt þeim sem veiktust illa.
Stóðu bankarnir sig sérstaklega vel í kreppunni?
Varla. Bankarnir lokuðu afgreiðslum sínum til lengri tíma og 80% af starfsfólki þeirra var meira og minna heimavinnandi á síðasta ári – ekki beinlínis í framlínu (sjá hér). Arion banki dró sérstaklega úr útlánum sínum á árinu til að auka möguleika á að greiða út eiginfé í arð og endurkaup á eigin hlutabréfum.
Bankarnir létu ríkið að mestu um að styðja fyrirtæki í vanda og veita að auki ríkisábyrgð á þeim brúar- og stuðningslánum sem þeir þó veittu til fyrirtækja.
Þrátt fyrir fagurgala stjórnenda Arion banka má efast um að bankinn hafi virkilega lagt sig fram við að hjálpa fyrirtækjum í gegnum kreppuna, þrátt fyrir að seðlabankinn hafi fleytt mjög auknu fé inn í bankana á síðasta ári. Það var líka reynslan af bandarísku bönkunum í kjölfar fjármálakreppunnar 2008.
Hagfræðingur Kviku banka færði t.d. fyrir því rök sl. haust að bankarnir íslensku hefðu um of ýtt undir verðbólgu á fasteignaverði á síðasta ári, með of miklum lánum til betur settra kaupenda á meðan láglaunafólk sat eftir og komst ekki inn á húsnæðismarkað og fyrirtækin sem voru í mestum vanda sátu sömuleiðis eftir.
Síðan má rifja upp lærdóminn af áratugnum í aðdraganda bankahrunsins 2008. Starfsemi bankanna þá einkenndist af ofurskuldsetningu og stuðningi við brask sem ýtti undir eignaverðsbólu, sem bankarnir græddu síðan á og stjórnendur þeirra notuðu sem átyllu fyrir óhóflegar bónusgreiðslur í eigin vasa. Við virðumst vera á sömu leið á ný – þó í minni mæli sé, enn sem komið er (sjá hér).
Almennt á bankastarfsemi að vera varkár og íhaldssöm en ekki græðgisdrifinn áhættu- eða braskrekstur, sem bónusar kynda undir. Það er því í raun fáránlegt að bankakerfið sé með hæstu bónusgreiðslurnar í samfélaginu. Ef til vill ættu bankamenn að vera síðastir allra til að fá bónusa fyrir störf sín.
Skapa bankabónusar ekki fordæmi á vinnumarkaði?
Fyrst það er vægast sagt langsótt að bankamenn skapi áberandi meiri verðmæti í samfélaginu en aðrir þá er eðlilegt að spyrja hvort aðrir hópar eigi ekki frekar rétt á slíkum bónusum og hvort almennt sé réttlætanlegt að bankamenn njóti yfir höfuð slíkra forréttinda, hvort sem er stjórnendur bankanna sérstaklega eða almennir starfsmenn?
Ef bankastjórnendur komast upp með kaupaukakerfi eins og Arion banki hefur nýlega samþykkt (og hinir bankarnir munu væntanlega fljótlega taka upp, ef ríkið leyfir) er þá ekki rétt að verkalýðshreyfingin krefjist jafn örlátra kaupaukakerfa fyrir framlínufólkið á lágu töxtunum og fyrir aðrar mikilvæga hópa sem búa við mikið álag og lök kjör? Forysta Eflingar og VR og ASÍ almennt gæti bent á marga hópa innan sinna vébanda sem verðskulda frekar slíka umbun.
Menn ættu líka að hafa í huga að slík innleiðing mikilla kaupauka í bönkunum er af sama meiði og þegar Kjararáð skilaði æðstu embættismönnum og kjörnum fulltrúum (þingmönnum og ráðherrum) launahækkunum langt umfram það sem um hafði verið samið á almennum vinnumarkaði, um miðjan síðasta áratug. Það hleypti af stokkunum mikilli skriðu hárra launahækkana á vinnumarkaði.
Hvers vegna ætti verkalýðshreyfingin að horfa framhjá slíkum áhrifum bankabónusa núna?
Vilja lífeyrissjóðir ofurbónusa í sínum banka?
Nú er það svo að lífeyrissjóðir vinnandi fólks á Íslandi eiga meira en 35% af hlutafé Arion banka. Aðrir stórir hluthafar eru einkum erlendir fjárfestingasjóðir. Lífeyrissjóðir hafa lengi verið of óvirkir eigendur í atvinnulífinu. Æskilegt er að þeir beiti sér af meiri þunga í stjórnum fyrirtækja þar sem þeir eru stórir eigendur, líkt og í Arion banka. Bæði til að verja hagsmuni sína sem eiganda og til að stuðla að heilbrigðum rekstri og eðlilegu samræmi við það sem tíðkast á almennum vinnumarkaði.
Ofurbónusar til stjórnenda og starfsmanna í bönkum þjóna ekki hagsmunum lífeyrissjóða né hluthafa almennt. Fjármálaeftirlitið hefur þó samþykkt að kaupaukakerfi eins og Arion banki hyggst taka upp samræmist viðmiðum eftirlitsins. Að mínu mati er það alltof rúmt og raunar fráleitt að Fjármálaeftirlitið setji slíkar reglur fyrir eina tegund af atvinnurekstri án þess að taka nokkurt tillit til afleiðinga á almennum vinnumarkaði, sem og án tillits til almenns mats á verðmæti starfa í samfélaginu.
Tímabært er að endurskoða þessi áform Arion banka og reisa skorður við því að við leiðumst aftur út í dansinn sem endaði með hruninu mikla 2008.
Höfundur er stjórnarformaður Gildis lífeyrissjóðs og sérfræðingur hjá Eflingu – stéttarfélagi. Hann tjáir hér einungis sínar eigin skoðanir.