Þann 21. júní s.l. bauð deild­ar­for­seti Hag­fræði­deildar Háskól­ans í Viln­íus mér til að vera máls­hefj­andi á mál­þingi með nokkrum hag­fræð­ing­um ­þjóð­hag­fræði­deild­ar­innar um ofan­greint efni. Meðal þátt­tak­enda voru pró­fess­or­ar, sem verið hafa ráð­gjafar rík­is­stjórna og aðr­ir, sem fjöl­miðlar leita helst í smiðju til, í umsögnum um stefnu­mótun í efna­hags­mál­um. Deild­ar­for­set­inn, Aida Macer­in­ski­ene, stýrði fundi.

Ég hóf mál­þingið með því að kynna sjálfan mig, eins og aðrir þátt­tak­endur höfðu áður gert. Ég sagði m.a.:

„Frá ungum aldri hefur mér verið hug­leikið að leita svara við eft­ir­far­andi spurn­ingu: Hvernig getum við útrýmt fátækt? Ég tel það eiga að vera meg­in­við­fangs­efni þjóð­hag­fræð­innar ( e. politial economy) að leita hald­bærra svara við þess­ari spurn­ing­u. 

# Þess vegna sagði ég mig úr mennta­skóla til að pæla í Marx.

# Þess vegna leit­aði ég, ungur að árum að svörum í smiðju Edin­borg­ar­há­skóla, sem varð­veitir hug­mynda­arf Adams Smith, höf­undar Auð­legðar þjóð­anna. Ég komst brátt að því, að svörin voru ekki ein­hlít, jafn­vel vill­andi. Helsti hug­s­uður sam­tím­ans, John Mayn­ard Key­nes, var þar með­höndl­aður sem villu­trú­ar­mað­ur, her­et­ic. En hann hefur reynst vera hug­s­uð­ur­inn, sem bjarg­aði kapital­ism­anum frá sjálfum sér, á lið­inni öld.

# Þess vegna leit­aði ég í fram­halds­nám til Stokk­hólms til að leið­rétta kúr­s­inn. Þar er Mekka jafn­að­ar­stefn­unnar – lýð­ræð­is­legs sós­í­al­isma – soci­alde­mocracy. Náms­efnið var vinnu­mark­aðs­hag­fræði með sænska vel­ferð­ar­ríkið – nor­ræna mód­elið – í kaup­bæti. Þar höfðu ekki verið verk­föll í ald­ar­fjórð­ung, frá því að samið var um frið á vinnu­mark­aðnum í Salt­sjöbaden 1938. Í mínu heima­landi voru átök á vinnu­mark­aði dag­legt brauð og alls­herj­ar­verk­föll engan veg­inn óþekkt. Af þessu mátti sitt­hvað læra.

# Þess vegna þáði ég með þökkum að verja með­göngu­tíma á Ful­bright-­styrk við Harvard seinna á ævinni til að vinna að verk­efni í „comparative economic systems“. Þá þegar komst ég að nið­ur­stöð­um, sem að mínu mati standa óhagg­aðar enn í dag. Meðal þeirra eru eft­ir­far­andi:

# Óbeisl­aður kap­ít­al­ismi endar ævin­lega, skv. feng­inni reynslu, með því að fyr­ir­fara sér. Ríkið eitt hefur burði til að koma honum til bjarg­ar. Síend­ur­tekin reynsla sannar þetta.

# Sov­éttil­raunin með alræði rík­is­ins var póli­tískur og efna­hags­legur van­skapn­að­ur. Hag­kerfið skil­aði ekki vör­un­um. Kerfið varð end­an­lega gjald­þrota,. Og eng­inn hafði vilja né heldur burði til að bjarga því. 

# Nor­ræna mód­elið – þar sem full­trúar vinn­unnar réðu för fremur en eig­endur fjár­magns­ins – er mála­miðlun milli þess­ara tveggja öfga. Mark­aðs­kerfið er virkj­að, þar sem það á við, en undir stjórn og eft­ir­liti rík­is­ins; þar fyrir utan á sam­fé­lags­leg þjón­usta, án gróða­sjón­ar­miða, að vera ríkj­andi – nán­ast 50:50. Allt var þetta sam­kvæmt mottói Tages Erland­er, sem oft er vitnað til: „Mark­að­ur­inn er þarfur þjónn, en óþol­andi hús­bónd­i“.

Þetta er eina þjóð­fé­lags­mód­el­ið, sem mót­að­ist í hug­mynda­fræði­á­tökum sein­ustu aldar og hefur stað­ist dóm reynsl­unnar til þessa dags. 

Til að forð­ast póli­tíska nær­sýni ber að geta þess, að Asíu­mód­el­ið, þar sem mark­aðs­kerfi er virkjað undir for­ræði rík­is­ins, hefur skilað miklum árangri. Kín­verska til­raun­in, kennd við Deng Xiao Peng, flokk­ast reyndar undir efna­hags­legt krafta­verk. Höfum það í huga í um­ræð­unum hér á eft­ir.

Ég set þessar full­yrð­ingar fram án fyr­ir­vara sem umræðu­grund­völl. 

Skipst ​á skoð­unum

Full­yrð­ing mín um, að óbeisl­aður kap­ít­al­ismi (með nokk­urri ein­földun kenndur við amer­íska mód­el­ið) hefði inn­byggða til­hneig­ingu til að fyr­ir­fara sér, var nokkuð umdeild. Margir (þ.á.m.ég) minntu á, að þrátt fyrir alla gagn­rýni, hefur kap­ít­al­ism­inn sýnt í verki, að hann er afkasta­mikil auð­sköp­un­ar­vél, sem hefur breytt ásýnd jarð­ar­innar á til­tölu­lega skömmum tíma. Með því að virkja afrakstur vís­inda og tækn­i hefur hann umbylt lifn­að­ar­háttum okk­ar. Meiri­hluti jarð­ar­búa hefur hins vegar upp­lifað áhrif kap­ít­al­ism­ans sem evr­o-am­er­íska nýlendu­stefn­u. 

Tvær heimskrepp­ur, og ótelj­andi mini-krepp­ur, ­sem lauk ekki fyrr en með björg­un­ar­leið­angri rík­is­ins, sanna hins veg­ar, að mark­aðs­kerfið er ekki sjálf-­leið­rétt­andi. Það er bara áróð­ur. Reyndar er það líka kredda, að mark­að­ur­inn og ríkið séu ósætt­an­legar and­stæð­ur. Þvert á móti. Mark­að­ur­inn er gerður af manna­völd­um. Hann er ekki nátt­úru­afl. Hann stenst ekki til lengdar nema innan ramma laga og reglu­gerða, sem ríkið (póli­tík­in) set­ur. Reyndar snýst póli­tík um fátt annað meira en að setja mark­aðnum leik­regl­ur.

Í því sam­hengi voru allir þátt­tak­endur sam­mála um, að inn­byggð til­hneig­ing kap­ít­al­ism­ans til að safna auði á fáar hendur væri einmitt nú á okkar dögum komin á hættu­legt stig. Margir höfðu orð á því að ójöfn­uður væri of mik­ill með hinum nýfrjálsu þjóðum Eystra­salts. Það væri hættu­legt lýð­ræð­inu. Í þessum punkti virt­ist vera sam­staða um, að mikið mætti læra af nor­ræna mód­el­inu. Einn þátt­tak­andi benti á, að hug­takið „trade unions“ – m.ö.o. verka­lýðs­fé­lög – hefði fengið slíkt óorð á sig á Sov­ét-­tím­anum sem leppar rík­is­valds­ins, að þau hefðu ekki síðan átt sér við­reisnar von. Það væri engin verka­lýðs­hreyf­ing til í Eystra­salts­lönd­unum. Að vísu stétt­ar­fé­lög sumra opin­berra starfs­manna( t.d. lækna og kenn­ara). Hvað er þá ráð­andi um kaup og kjör? Svar: Fjár­magns­eig­end­ur, eig­endur fyr­ir­tækj­anna og atvinnu­rek­end­ur, eru nán­ast ein­ráðir um það. Ef þeir ráða póli­tík­inni líka, er ekki að undra, að ójöfn­uð­ur­inn er mik­ill og fer hrað­vax­andi.

Allir virt­ust hafa áhyggjur af því, að óbeisl­aður kap­ít­al­ismi væri ógnun við líf­rík­ið: haf­ið, vötn­in, árn­ar, skóg­ana, fjöl­breytni dýra­teg­unda – sjálft líf­rík­ið. Ósjálf­bærni um hreina orku veldur áhyggj­um. Minn­ingin um  Cherno­byl er ekki gleymd. 

Útúr­dúr um Asíu­mód­elið

Eg setti umræð­una um Asíu­mód­elið í sam­hengi við sam­an­burð á Gor­bachev ann­ars vegar og Deng Xiao Peng hins veg­ar.Báðír gerðu sér grein fyr­ir, að Sov­ét­kerf­ið, sem þeir erfðu, væri efna­hags­lega gjald­þrota. Gor­bachev boð­aði glasnost (opn­un) og per­estrojku (kerf­is­breyt­ing­u). En orðum hans fylgdu engar athafn­ir. Hann var bara einn af þessum lög­fræð­ing­um, sem skilja ekki eðl­is­fræði efna­hags­lífs­ins. Það gerði Deng hins vegar af eðl­is­á­vís­un.

Tveimur árum eftir að Mao var fall­inn frá og ekkjan og aft­aní­ossar hennar komin bak við lás og slá, gaf Deng út svohljóð­andi reglu­gerð: „Þeim sem erja jörð­ina skal hér með frjálst að selja afurðir sínar á mark­aðnum gegn 10% skatti til rík­is­ins“ Undir Mao hafði verið hung­ursneyð, sem kost­aði tugi millj­óna manns­lífa. Eftir að nýja reglu­gerðin tók gildi blómstr­uðu sveit­irn­ar, og Kína varð meiri háttar mat­ar­út­flytj­and­i. Næst var opnun Kína. Til­rauna­svæð­i ­með inn­flutt fjár­magn og tækni. Aukið í áföng­um. Tengt við alþjóða­mark­að­inn. Og sjá: 20 árum síðar hafði 700 millj­ónum Kín­verja verið lyft upp úr mið­alda­ör­birgð til 20. aldar lífs­kjara. Þetta er stærsta krafta­verk hag­sög­unn­ar, hvorki ­meira né minna.

Kap­ít­al­ismi? Já, – en að frum­kvæði rík­is­valds­ins undir stjórn og eft­ir­liti rík­is­ins. Þetta eiga Asíu­mód­elið og nor­ræna mód­elið sam­eig­in­leg­t. Já – en þá vantar lýð­ræð­ið. Kemur það seinna með auk­inni vel­sæld? Það hefur gert það ann­ars stað­ar, en það mun taka tíma. Höfum við nógan tíma? – þetta vakti fjörugar umræð­ur, sem urðu und­an­fari að umræðum um nor­ræna mód­el­ið.

Nor­ræna mód­el­ið: Verð­ugur er verka­mað­ur­inn launa sinna

Ég inn­leiddi umræð­una með því að vekja athygli á póli­tísku ætt­erni nor­ræna mód­els­ins. Póli­tík snýst um völd. Í kap­ít­al­ísku hag­kerfi ráða fjár­magns­eig­endur lögum og lof­um. Þeir eiga allt, fyr­ir­tæki og fast­eignir og fram­leiðslu­tæk­in. Þeir ráða og reka. Ef engin er verka­lýðs­hreyf­ingin eru þeir alls­ráð­andi á vinnu­mark­aðn­um. Þá tala menn um „frjálsan vinnu­mark­að“! Þetta er í reynd ójafn leik­ur. Og ef fjár­magns­eig­endur (og flokkar þeirra) ráða póli­tíska vald­inu líka, þá verður óbeisl­aður kap­ít­al­ismi alls­ráð­andi. Lýð­ræðið snýst brátt upp í auð­ræði. Þið þekkið það í Rúss­landi. Það fer hrollur um marga ekta lýð­ræð­is­sinna í Banda­ríkj­unum við til­hugs­un­ina um, að Banda­ríkin sé á sömu leið. Nýlega birtu 100 pró­fess­orar ákall til banda­rísku þjóð­ar­innar um að forða þeirri ógæfu í tæka tíð.

Þjóð­fé­lags­verk­fræði

Nor­ræna mód­elið fór að taka á sig mynd á kreppu­ár­unum (milli 1930-1940). Þegar sænsku krat­arnir litu í vest­ur, blasti við, að óbeisl­aður kap­ít­al­ismi var hrun­inn – hann fyr­ir­fór sér! Svíar litu í austur og sáu, að valda­ránstil­raun Leníns og Stalíns hafði endað í alræð­is­kerf­i, ­sem var sýnu harð­neskju­legra og blóð­ugra en léns­veldi keis­ar­ans.

Þeir ákváðu að fara þriðju leið­ina. Einka­fram­tak og sam­keppni á mark­aði, þar sem það á við til að skapa auð og full­nægja þörfum neyt­enda, en undir lýð­ræð­is­legri stjórn og eft­ir­liti. En sam­fé­lags­leg þjón­usta, án gróða­sjón­ar­miða, skyldi gilda að öðru leyti. Þetta ætti við um mennt­un, félags­legar trygg­ing­ar, heilsu­gæslu og grund­vall­ar­þjón­ustu eins og orku, vatn og almanna­sam­göng­ur. Auð­lindir skyldu vera í almanna­eigu, og arður af nýt­ingu þeirra skyldi renna til sam­fé­lags­ins. 

Munurinn sést best á Nor­egi og Níger­íu. Bæði eru rík að nátt­úru­auð­lind­um. En sá er mun­ur­inn, að Norð­menn eru rík þjóð, af því að arð­ur­inn skilar sér til eig­and­ans, þjóð­ar­inn­ar. Níger­íu­menn lepja hins vegar dauð­ann úr skel, af því að erlendir fjár­magns­eig­endur hirða gróð­ann og skilja eftir sig sviðna jörð. Um það þarf ekki að hafa fleiri orð.

Og svo er það vinnu­mark­að­ur­inn. Þar skyldi samið um skipt­ingu arðs­ins milli fjár­magns og vinnu, sem jafn­rétt­hárra aðila. Þar með væri tryggður vinnu­friður á grund­velli ásætt­an­legrar nið­ur­stöðu um skipt­ingu arðs á milli fjár­magns og vinnu. Virk vinnu­mark­aðs­stefna þýð­ir, að ríkið er beinn aðili að sköpun starfa til að halda uppi fullri atvinnu, t.d. með starfs­þjálfun til að aðlag­ast tækninýj­ung­um. Danir hafa skarað fram úr öllum öðrum á þessu sviði.

Nið­ur­staðan er þjóð­fé­lag, þar sem ríkir meiri jöfn­uður en væri, ef mark­aðs­öfl­unum væri gef­inn laus taum­ur­inn. Yfir­lýstur til­gangur var að sam­eina hag­kvæmni (sam­keppn­is­hæfni) og jöfnuð (fé­lags­legt rétt­læt­i). Skv. ensk-am­er­íska viku­rit­inu Economist, sem eng­inn getur sakað um vinstri villu af neinu tagi, hefur þetta tek­ist í öllum meg­in­at­rið­um. Í sér­stakri úttekt á nor­ræna mód­el­in­u árið 2013, eftir að ríki heims höfðu gert út stærsta björg­un­ar­leið­angur sög­unn­ar til að forða heim­skap­ít­al­ism­anum frá hruni (2008) var nið­ur­staðan sú, að nor­ræna mód­elið væri „súper mod­el“, sem í reynd hefði staðið af sér áraun hnatt­væð­ing­ar­inn­ar.

Ágæt­is­ein­kunn

Sam­kvæmt The Economist á þetta ekki síður við um árangur á efna­hags­svið­inu en ann­að. 

Hag­vöxt­ur, fram­leiðni, rann­sóknir og þró­un, hag­nýt­ing tækninýj­unga, sköpun hátækni­starfa, þátt­taka á vinnu­mark­aðnum (ekki síst kvenna), almennt mennt­un­ar­stig, jafn­ræði kynj­anna, félags­legur hreyf­an­leiki (upp­ræt­ing stétta­skipt­ing­ar), útrým­ing fátækt­ar, gæði inn­viða, aðgengi að óspjall­aðri nátt­úru – almenn lífs­gæði. Meiri jöfn­uður tekju­skipt­ingar en ann­ars staðar á byggðu bóli. Og lýð­ræðið stendur djúpum rót­um, þar sem félags­legur jöfn­uður tryggir ein­stak­lings­frelsi í reynd. Hvar er fljót­leg­ast að stofna fyr­ir­tæki í heim­in­um? Í Banda­ríkj­un­um? Nei, þau eru nr. 38 á þeim lista. Hverjir eru númer eitt? Svar: Danska vel­ferð­ar­rík­ið!

Eng­inn treysti sér til að véfengja þessar stað­reynd­ir. Það er engin furða, að í huga Bern­ies Sand­ers er nor­ræna mód­elið útópía – fyr­ir­heitna land­ið. 

Sjálf­stortím­ing­ar­hvötin

En er þá ekki allt eins og best verður á kosið í sam­tíð og fram­tíð? Heldur betur ekki. Hvers vegna? það er vegna þess að óbeisl­aður kap­ít­al­ismi er rétt eina ferð­ina enn á fullri ferð að tor­tíma sjálfum sér, og í þetta skiptið bendir flest til þess, að hann muni draga sjálft líf­ríkið á plánetu jörð með sér í fall­inu – ef ekki verður að gert í tæka tíð.

Hvað er til marks um þetta? Ég nefni nokkur dæmi um reg­inöfl, sem eru að verki við að tor­tíma hvoru tveggja, vel­ferð­ar­rík­inu og lýð­ræð­inu – og skal þó tekið fram, að list­inn er engan veg­inn tæm­andi. En hér kemur hann: 

# Árið 1973 hrundi Bretton Woods kerfið – sem Key­nes skildi eftir sig á teikni­borð­inu við stríðslokin 1945. Sam­kvæmt því varð doll­ar­inn heims­gjald­mið­ill, aðrir gjald­miðlar fast­bundnir við hann, og fjár­magns­flutn­ingar yfir landa­mæri bann­að­ir, nema með leyf­um. Þetta þýddi, að völdin voru í höndum þjóð­ríkj­anna – ekki fjár­magns­eig­enda. Þetta var gullöld hins sós­í­alde­mókrat­íska vel­ferð­ar­rík­is. „You never had it so good“.

# Hrun Bretton Woods þýddi, að fram­vegis gat fjár­magn flætt yfir landa­mæri, stjórn­laust og án eft­ir­lits. Þar með misstu þjóð­ríkin nán­ast öll völd í hendur fjöl­þjóð­legra auð­hringa fjár­magns­eig­enda, með afleið­ingum sem við sjáum ekki fyrir end­ann á enn í dag. Þar með hófst tíma­bil nýfrjáls­hyggju (mark­aðstrú­boðs­ins) og hnatt­væð­ingar fjár­magns­ins. Póli­tíkin hélt hins vegar áfram að vera lokal.

# Þar með hófst sam­keppni þjóð­ríkj­anna um „skatt­lagn­ingu nið­ur­-á- við“ til að laða að fjár­magn í nafni sam­keppn­is­hæfni. Sköttum var aflétt af fjár­magni og fjár­magnstekj­um, en hækk­aðir á neyslu almenn­ings og laun. Mark­aðs­ráð­andi fjöl­þjóð­legir auð­hringar borga enga skatta, nema til mála­mynda í skatta­skjólum. Auð­hring­arnir ráða – þjóð­ríkin lúffa.

# Þetta er rétt­lætt með mark­aðstrú­boði nýfrjáls­hyggj­unn­ar. Skv. henni er hið (lýð­ræð­is­lega) rík­is­vald alltaf hluti af vand­an­um, aldrei lausn­inni. Mark­að­ur­inn er sagður sjálf­leið­rétt­andi og íhlutun rík­is­ins ævin­lega af hinu vonda. For­stjóra­veldið á að skila hámarks­arði á kaup­höll­inni árs­fjórð­ungs­lega. Af­leið­ing­arn­ar: For­stjóra­laun og hvata­bónusar hund­ruð­faldast; út­lán banka bein­ast að kaup­hall­ar­braski og fast­eigna­mörk­uð­u­m; fast­eigna­verð helstu borga er fyrir löngu óvið­ráð­an­legt öðrum en auð­kýf­ing­um. Lang­tíma­fjár­fest­ingar í innviðum sitja á hak­an­um. Bólu­hag­kerfi af þessu tagi bíða þess eins að springa með hörmu­legum afleið­ingum fyrir þorra almenn­ings.

# Raun­hag­kerfið – fram­leiðsla á vörum – flutt­ist frá þró­uðum ríkjum til Kína, Ind­lands, Bangla­desh .o.s.frv. Millj­arðar lág­launa­fólks bætt­ust við vinnu­markað heims­ins: hlutur launa lækk­aði, arður fjár­magns­eig­enda hækk­aði. Samn­ings­staða verka­lýðs­hreyf­inga í þró­uðum ríkjum versn­aði. Kaup­máttur launa lækk­aði. Til er orðin ný und­ir­stétt á hung­ur­laun­um, þjóð­fé­lags­lega utan­garðs og án (mann)rétt­inda og örygg­is. Enskan hefur búið til nýtt hug­tak fyrir þennan veru­leika: „precari­at“ – áður „pro­let­ari­at“.

Verka­lýðs­hreyf­ingin heyr varn­ar­bar­áttu fyrir þá sem halda vinnu. Völd hennar og áhrif fara þverr­andi og þar með jafn­að­ar­manna­flokka, sem eru skv. skil­grein­ingu hinn póli­tíski armur verka­lýðs­hreyf­ing­ar­inn­ar.

# Bólu­hag­kerfið endar ævin­lega á því, að sjúkt fjár­mála­kerfi hefur dælt út lánum í gróða­skyni, sem skuldu­nautar fá ekki undir ris­ið. Þá brestur traust­ið, og spila­borgin hryn­ur. Almenn­ingur (rík­ið) er kraf­inn um að greiða skuld­irnar til að forða hruni. Við tekur „harm­kvæla­stefna“ (e. austerity): nið­ur­skurður í vel­ferð­ar­kerf­inu og hækkun skatta á almenn­ing. Þetta gerð­ist síð­ast undir nafn­inu „The Great Recession“.Al­geru hruni var forðað með stærsta björg­un­ar­leið­angri á vegum rík­is­ins (skatt­greið­enda) í sög­unni. Þar með var hug­mynda­legt gjald­þrot nýfrjáls­hyggj­unnar (mark­aðstrú­boðs­ins) næsti bær við hrun komm­ún­ism­ans. 

# Nú er svo kom­ið, að þriðja stærsta hag­kerfi heims­ins, sem mælist í trilljónum doll­ara, á heima­festi í skatta­skjól­um. Fjöl­þjóða­auð­hring­arn­ir, sem eru alls­ráð­andi yfir auð­lindum jarð­ar­innar og heimskeðju vöru­fram­leiðsl­unn­ar, sem og upp­lýs­inga­kerfi hátækn­inn­ar, hafa sagt sig úr lögum við þjóð­rík­in. Auð­hring­arnir hafa tekið lögin í sínar eigin hendur í krafti alls­ráð­andi fjár­magns­valds . 

Þess vegna er allt í senn, líf­rík­ið, lýð­ræðið – og vel­ferð­ar­ríkið – í umsát­urs­á­standi. Við lifum nú á nýrri öld ÓJAFN­AЭAR­INS, í miðjum klíðum tækni­bylt­ing­ar, sem hótar að leysa manns­hönd­ina af hólmi. 

LAUSN­IRN­AR? Höfum við ekki séð framan í þetta áður? Jú, víst. Hvernig fórum við þá að? Í Amer­íku var það „NEW DEAL“. Nær okkur var það „NOR­RÆNA MÓD­EL­IГ. Eftir stríð var það „EVR­ÓPSKA SÓS­ÍAL MÓD­EL­IГ . Það var gullöld jafn­að­ar­stefn­unn­ar. Við vitum af reynslu, hvaðan hætt­urnar steðja að og í hverju lausn­irnar eru fólgn­ar.

En það er ekki öll von úti enn. Í sein­ustu viku var eins og leið­togar G-6 og G-20 ríkja heims rönk­uðu ögn við sér. Þeir kváðu upp úr um það, að fjöl­þjóð­legir auð­hringar skyldu hér eftir greiða skatta, þar sem tekj­urnar verða til (í stað þess flytja höf­uð­stöðvar sínar að nafn­inu til, þangað sem skattar eru lágir eða engir). Ef auð­hring­arnir þversköll­uð­ust við, skyldi þeim samt gert að greiða lág­marks­skatt (15%). Ef þeir standa við stóru orð­in, er þetta fyrsta skrefið í þá átt að end­ur­reisa völd þjóð­ríkj­anna. Næsta skref væri að bind­ast sam­tökum um að loka öllum skattaparadís­um. Þetta á að gera í sam­starfi við Kína, sem hefur sömu hags­muna að gæta. Þar með væru vel­ferð­ar­ríkin leyst úr umsát­urs­á­standi auð­hring­anna. Þetta, ásamt verndun líf­rík­is­ins, er stærsta verk­efni stjórn­mál­anna á okkar dög­um.

Höf­undur var for­maður Alþýðu­flokks­ins – flokks íslenskra jafn­að­ar­manna – 1984-96.