Var það ekki Club of Rome sem á sjö­unda ára­tug lið­innar aldar birti fyrstu skýrsl­una sem athygli vakti um mengun og þann nöt­ur­lega vanda sem plag­aði Móður Jörð? Aðeins ein jörð, var ein­kunn­ar­orð sem und­ir­strik­aði ásig­komu­lag henn­ar. Margir hrukku við en flestir ypptu öxlum sögðu fullir með­aumk­un­ar, þetta enn eina dóms­dags­spána. Sú vís­bend­ing hefur síðan verið að sann­reyn­ast og taka á sig nýjar og víð­tæk­ari mynd­ir, allt frá því að taka til meng­unar gróð­ur­fars og sjávar til loft­lags­ham­fara, eins og sumir vilja kalla það sem framundan er, þar sem saman fer mengun jarð­ar, sjávar og and­rúms­lofts að við­bættum gróð­ur­húsa­á­hrifum og mik­illar hlýn­unar him­in­hvolfs­ins. Skýrslur vís­inda­manna frá öllum heims­hornum hafa verið að blása í sama lúður og hrópa örvænt­ing­ar­fullt: Gerið ráð­staf­anir strax okkur liggur á því enn er tím­inn ekki alveg útrunn­inn.

Kyn­slóð sóunar

Við erum kyn­slóð sóunar og meng­un­ar, óhófs og allsnægta. Við höfum gert sóun að lífsmáta sem við viljum ógjarnan missa, en reynum að finna ódýrar und­an­komu­leið­ir. Neyslu­sæknin með alla sína ódýru Kína-fram­leiðslu og löngu flutn­inga­leiðir er komin yfir þol­mörk­in. Við höfum snúið allri skyn­sam­legri hugsun á haus og þar erum við Íslend­ingar fremstir í flokki. Í stað þess að miða eft­ir­spurn okkar við sjálf­bæra getu auð­lind­anna, viljum við aðlaga auð­lind­irnar að löngun okkar og sóun­ar­fýsn. Það er orkan sem gerir þetta mögu­legt. Hún er lyk­ill­inn. Þess vegna er enn kallað eftir fleiri vatns­afls virkj­un­um, dýpri heita­vatns bor­un­um, nýjum vind­myll­um. Svokölluð græn orka er eft­ir­sótt, mark­að­ur­inn næg­ur. Hún er þó ekki græn nema að hluta. Uppi­stöðu­lónin fyll­ast. Hvað þá? Fara úr Háls­lóni yfir í Eyja­bakka? Eða úr Sig­öldu­lóni í Þjórs­ár­ver? Nei, þessi gæði eins og önnur hafa sín tak­mörk. Ágirnd mannsins þekkir hins vegar fá endi­mörk. Við þurfum að tak­marka ásókn­ina.

Stjórn­kerfi fisk­veiða

Fyrir okkur sem tókum þátt í mótun nýs fisk­veiði­stjórn­un­ar­kerfis (1984-1993) gerðum það með napran úrsvala vís­inda­manna á Hafró í bak­ið, sem sögðu, að ef fram gengi sem horfði, myndi ekki verða um mik­inn afla að ríf­ast fram­veg­is. Fiski­stofnar hrundir og sjáv­ar­út­veg­ur­inn faktískt gjald­þrota, skuld­settur yfir haus og lifði á lánum og geng­is­fell­ing­um. Fram­tíð aðal atvinnu­vegar þjóð­ar­innar og þar með vel­ferð hluta hennar var í veði. Umturna þurfti for­tíð­inni. Nýtt stjórn­kerfi fisk­veiða fór vissu­lega skelfi­lega með mörg sjáv­ar­pláss ; of margar harm­sög­ur; mörg rang­indin gerð í skjóli þess; ýmis­legt farið öðru­vísi en ætlað var; sam­þjöppun afla­heim­ilda og afleidd auð­söfnun stjórn­laus: o.s.frv., o.s.frv.: en - sjáv­ar­út­veg­inum var bjarg­að. Hann varð arð­bær­asti atvinnu­vegur lands­ins. 

Af hverju er verið að rifja þetta upp hér og nú? Vegna þess að við stöndum frammi fyrir til­vist­ar­vanda enn hrika­legri en áður. Við verðum að snúa baki við mörgu af því sem við höfum álitið vera sjálf­sagðan þátt lífs okkar til þessa. Við þurfum á að halda nýju stjórn­kerfi lifn­að­ar­hátta og auð­linda­nýt­ingar um allan heim. Lofts­lags­váin er áskorun ald­ar­inn­ar. Kost­irnir virð­ast aðeins vera tveir eins og þegar við vorum að glíma við dauðan sjó og líf­vana sjáv­ar­út­veg. Annað hvort náum við tökum á lofts­lags­vánni eða hún gleypir okk­ur. Glíman við kór­ónu­veik­ina var daufur for­smekk­ur. Nú duga engar sprautur í upp­hand­legg eða snertifjar­lægð milli veg­far­enda, hvað þá blá­hvítar grím­ur. Og öllum ætti að vera ljóst að einu gildir hvort okkur tekst að halda í við vána, eða hún veður yfir okk­ur, þá verður aldrei snúið aftur til sömu lifn­að­ar­hátta og áður, ekki frekar en nýtt stjórn­kerfi fisk­veiða breytti öllu. Því miður finn­ast þeir sem ekki bera mikið traust til þeirra fræða sem kyrja í sífellu þetta nöt­ur­lega og válynda stef. Það eru alþekkt við­brögð því boð­skap­ur­inn er ekki upp­örvandi. Stór hluti sjó­manna trúði heldur ekki rann­sókn­unum um hrun fiski­stofn­anna, heldur ekki bændur um upp­blástur afrétta vegna ofbeitar og veð­urofsa.

Látum ekki reka á reið­anum

Við verðum að sníða okkur stakk eftir vexti. Enn er verið að skipu­leggja hér­lendis auk­inn hag­vöxt með lang­tíma áhrifum til fram­tíð­ar- auð­linda tengdan vöxt. Það er eins og allt sé í stakasta lagi nægar auð­lindir og sjálf­sagt sé að virkja og setja á fót meng­andi stór­iðju eða grafa í til­gangs­leysi eftir drauga­pen­ing­um. Við erum að þenja hag­kerfið langt út fyrir eigin getu. Okkur vantar tugi þús­unda verka­fólks næstu árin til að geta rekið öll atvinnu­fyr­ir­tæki sem þegar er búið að reisa. Og loft­lags­váin framund­an!

Við verðum að loka þeim kafla íslenskrar atvinnu­sögu sem hefur hámarks hag­vöxt að leið­ar­ljósi. Þetta er ekki gleði­boð­skap­ur. Við verðum að stýra og stjórna, ekki láta ósk­hyggju og metnað athafna­manna og sveit­ar­stjórn­enda ráða ferð. Til að ná böndum á lofts­lags­breyt­ing­arnar mun þurfa að taka alvar­lega til í land­bún­aði og fram­leiðslu hans ekki bara hér heima heldur á heims­vísu; Kolefn­is­spor hans er mik­ið. Við þurfum að umturna mat­ar- og neyslu­venjum okk­ar; taka öðru­vísi far­ar­tæki í notk­un; draga úr og end­ur­skipu­leggja umferð­ina og stilla ferða­lögum í hóf; jafn­vel híbýli okkar þurfa að breyt­ast. Við þurfum að snúa baki við sóun og ofgnótt; verða hóf­söm og nægju­söm við lág­stemmd­ari aðstæður en við njótum nú. Jafn­framt þurfum við að grípa strax til þeirra ráð­staf­ana sem stöðva, binda eða draga úr losun koltví­sýr­ings. End­ur­heimt vot­lend­is, land­græðsla og skóg­rækt. Þetta eru allt miklar áskor­an­ir. Tak­ist okkur að bægja því versta frá verður okkar von­andi minnst af kom­andi kyn­slóðum með skiln­ingi. Ef ekki verður okkur for­mælt og bölvað í sand og ösku.

Höf­undur er hag­fræð­ing­ur.