Rík­is­út­gjöld eru í mörgum til­fellum bæði rétt­lát og vel­ferð­ar­auk­andi. En þau eru ekki ókeypis. Ein mesta fram­för sem orðið hefur í stjórn­mála­hugsun er við­ur­kenn­ingin á þessu. Ein­hver þarf að borga fyrir þjón­ustu rík­is­ins á end­an­um. Víð­ast hvar hefur stjórn­mála­fólki, bæði til hægri og vinstri, tek­ist að sam­ein­ast um þennan skiln­ing. Í dag snú­ast stjórn­málin um það hvaða rík­is­út­gjöld séu rétt­læt­an­leg þrátt fyrir til­kostn­að­inn. Ekki um hvort þau séu ókeyp­is. Enn eru þeir þó til sem halda að „há­deg­is­verð­ur­inn sé ókeyp­is.“ Sá hugs­un­ar­háttur er gegn­um­gang­andi í skýrslu Frosta Sig­ur­jóns­sonar um þjóð­pen­inga­kerfi.

Um verð­bólgu­skatt­inn

Eins og fram hefur komið er einn helsti til­gangur þjóð­pen­inga­kerfis að þjóð­nýta pen­inga­út­gáf­una í land­inu og færa svo­nefndan mynt­sláttu­hagnað til seðla­bank­ans. Frosti telur ekki að pen­inga­út­gáfa í slíku kerfi feli í sér skatt­lagn­ingu. Pen­inga­út­gáfan fjár­magnar hins vegar rík­is­út­gjöld. Hér hefur hann því fundið ókeypis hádeg­is­verð. Lífs­gæði án til­kostn­að­ar, eða hvað?

Í íslenskri sam­an­tekt skýrslu sinnar (bls. 111) skrifar Frosti: „Ef Seðla­bank­inn býr til svo mikla pen­inga að verð­bólga geri vart við sig mynd­ast tap hjá þeim sem eiga pen­inga. En ef Seðla­bank­inn býr aðeins til nægi­legt magn pen­inga til að mæta þörf vax­andi hag­kerfis þá tapar eng­inn.“

Þetta er rangt. Í vax­andi hag­kerfi með fast pen­inga­magn hafa pen­ingar til­hneig­ingu til að ávaxt­ast að raun­gildi. Það kall­ast verð­hjöðn­un. Verð vöru og þjón­ustu, mælt í pen­ing­um, fer þá lækk­andi. Kaup­máttur hverrar krónu eykst. Með reglu­legum inn­grip­um, pen­inga­prent­un, er þó hægt að halda raun­virði pen­inga niðri og svipta eig­end­urna þess­ari ávöxt­un. Í þessu felst skatt­lagn­ing, líka þegar verð­bólga mælist eng­in. Hádeg­is­verð­ur­inn er aldrei ókeyp­is. Engu máli skipt­ir, í þessu sam­hengi, hvort eig­endur pen­inga taka eftir því að verið er að skatt­leggja þá. Samt er verið að því.

Lítum á grund­vall­ar­at­rið­in: Þjóð­pen­ing­arnir í kerf­inu hans Frosta hafa ekk­ert virði í sjálfu sér, ekk­ert innra virði. Þeir eru aðeins raf­rænar færslur í tölvu­kerfi. Við útgáfu þeirra skap­ast engin verð­mæti. Samt getur ríkið notað þá til að fjár­magna kaup sín á vörum og þjón­ustu. Ein­hvers staðar í þessu ferli hlýtur að verða til­færsla á verð­mæt­um. Annað er ómögu­legt.

Til­laga Frosta er líka að aftengja pen­inga­fram­boðið fjár­fest­ing­um, en bein­tengja það þess í stað við rík­is­sjóð. Slík breyt­ing, í bland við trúna á „ókeypis hádeg­is­verð“, er var­huga­verð. Meira má lesa um það í annarri grein.

400 millj­arða króna ókeypis hádeg­is­hlað­borð

Upp­töku þjóð­pen­inga­kerfis er sögð fylgja skulda­lækkun í þjóð­fé­lag­inu, bæði hjá hinu opin­bera og í einka­geir­an­um. Í skýrslu Frosta kemur fram að 300-400 millj­arða króna ein­skipt­is­lækkun verði á skuld­um, þegar pen­inga­fram­boð­inu verði breytt úr skuld­bind­ingum einka­rek­inna banka, yfir í „þjóð­pen­inga“ útgefna af Seðla­banka Íslands.

Þetta hljómar vel. Fyrir 400 millj­arða króna væri hægt að byggja nýjan Land­spít­ala og reka hann í meira en ára­tug. Þetta hljómar næstum því of gott til að vera satt. Enda er þetta alls ekki satt. Þessi meinta skulda­lækkun kemur ekki til vegna auk­ins sparn­að­ar, eigna­söfn­unar og nið­ur­greiðslu skulda. Nei, hún er aðeins sjón­hverf­ing, sem fram­kölluð er með bók­halds­brellu. Skoðum mál­ið, eins og því er lýst í skýrsl­unni hans Frosta.

Bók­halds­brellan

Skulda­lækkun þessi ger­ist þannig að svo til öll pen­inga­eign lands­manna í banka­kerf­inu, um 400 millj­arðar króna, er gerð upp­tæk og felld nið­ur. Í stað­inn fá lands­menn nýút­gefna „þjóð­pen­inga“  á reikn­ingum hjá seðla­bank­an­um. Hafi Jón Jóns­son átt 500.000 krónur á debet­reikn­ingi hjá Arion banka er sú krafa tekin af honum en í stað­inn fær hann 500.000 krónur á þjóð­pen­inga­reikn­ingi.

Í þessu felst líka að skuldir Arion banka minnka um 500.000 krón­ur. Þegar allt er saman tekið minnka skuldir banka­kerf­is­ins sem nemur þessum 400 millj­örð­um. Til­gang­ur­inn er hins vegar ekki að aflétta skuldum af bönk­um, heldur að ríkið end­ur­heimti aft­ur­virkt allan hagnað af útgáfu pen­inga í hag­kerf­inu. Bank­arnir eru því skyld­aðir til að gefa út eitt skulda­bréf hver, sem sam­an­lagt nema 400 millj­örðum króna og borga þau niður á tíu árum. Með vöxt­um, það er sér­stak­lega tekið fram. Þessi skulda­bréf eru kölluð „um­breyt­ing­ar­krafan“ (e. con­version liability).

Í stuttu máli: Lands­menn missa eina eign (óbundin inn­lán hjá bönk­um) en fá aðra í stað­inn (þjóð­pen­inga). Bank­arnir losna við skuldir (óbundin inn­lán) en taka á sig aðra í stað­inn (um­breyt­ing­ar­kröf­una). Hvar verður þá skulda­lækk­un­in?

Jú, hjá Seðla­bank­an­um. Í fyrsta lagi eign­ast hann fyrr­nefnda umbreyt­ing­ar­kröfu, sem nemur 400 millj­örð­um. Sam­kvæmt við­teknum venjum ætti hann einnig að skrá hjá sér 400 millj­arða skuld­bind­ingu vegna hinna nýút­gefnu þjóð­pen­inga. En til­laga Frosta er að Seðla­bank­inn sleppi þeim hluta. Pen­ing­arnir verði utan efna­hags­reikn­ings hans og aðeins skráðir sem eign hand­hafa hverju sinni. „Fi­at“-­pen­ingar sem ekki hafa neitt innra virði verði sem­sagt skráðir sem hrein eign fyrir hag­kerf­ið. Aukn­ing bók­færðs eigin fjár seðla­bank­ans um 400 millj­arða ger­ist því með bók­halds­legri ákvörð­un, sem stríðir bæði gegn góðum reikn­ings­skila­venjum og almennri skyn­semi. 400 millj­arða króna ókeypis hádeg­is­verð­ur.

Fiat-­pen­ingar eru alltaf skuld­bind­ingar

Þetta er ótrú­legt, en svona er þetta svart á hvítu í skýrslu Frosta. Hug­myndin um „skuld­lausa pen­inga“ (e. debt free money) er m.a. fengin úr bók bresku sam­tak­anna Positive Money frá árinu 2013, Modern­is­ing Money. Hug­myndin bygg­ist á því að fiat-­pen­ingar útgefnir af seðla­bönkum séu ekki skuld­ir. Þeir hafi ótil­greindan líf­tíma, engar afborg­an­ir, enga nafn­vexti og feli ekki í sér lof­orð um greiðslu neins nema ann­arra pen­inga af sömu gerð. Þar sem seðla­banki geti gefið slíka pen­inga út svo til kostn­að­ar­laust hafi þeir enga þá eig­in­leika sem skuldir hafa. Því sé rangt að bók­færa pen­inga­út­gáfu sem skuldir seðla­banka. Frosti tekur þetta ómengað upp á bls. 27-28 í skýrslu sinni.

Þetta stenst ekki. Í fyrsta lagi geta komið upp marg­vís­legar aðstæður þar sem hand­hafar pen­inga vilja fá þeim skipt í eitt­hvað annað og það kemur í hlut seðla­banka að verða við þeim ósk­um. Til dæmis ef til mynt­breyt­ingar kem­ur. Sama hvort það væri breyt­ing yfir í nýja gerð af krón­um, ein­hliða upp­taka erlends gjald­mið­ils, inn­ganga í mynt­banda­lag eða bara fast­geng­is­stefna gagn­vart gjald­miðli ann­ars rík­is. Í öllum til­vikum væri seðla­bank­inn skuld­bund­inn til að skipta krónum yfir í hina nýju mynt, eða yfir í hina erlendu mynt á til­teknu gengi.

Í öðru lagi yrðu þjóð­pen­ingar sem fyrr segir fiat-­pen­ingar án innra virð­is. Eigi seðla­bank­inn að vinna eftir verð­bólgu­mark­miði eða mark­miði um fast verð­lag, eins og Frosti virð­ist leggja til, þá felst vit­an­lega í því að hann ábyrgist að tryggja jákvætt virði fyr­ir­bæris sem hefur ekk­ert eig­in­legt virði. Í því felst skuld­bind­ing, rétt eins og þegar hvers kyns sölu­trygg­ing er veitt í við­skipt­um. Slík sölu­trygg­ing er skuld­bind­ing. Þar sem pen­ing­arnir hafa ekk­ert sjálf­stætt virði, þá á bók­fært virði sölu­trygg­ing­ar­innar í þessu til­viki að nema öllu nafn­virði þeirra. Einni krónu fyrir hverja krónu. Annað væri vill­andi gagn­vart les­endum árs­reikn­inga seðla­bank­ans.

Höf­undar fyrr­nefndrar bók­ar, Modern­is­ing Money, segja enga ástæðu til að láta eignir koma á móti pen­ingum á efna­hags­reikn­ingi seðla­banka því að pen­ingar fái virði sitt úr vilja fólks til að nota þá í við­skipt­um. Þeir hafi þannig sjálf­stætt virði, óháð eigna­stöðu stofn­un­ar­innar sem gaf þá út (bls. 210).

Þar snúa höf­und­arnir hlut­unum ræki­lega á haus. Þessu er öfugt far­ið. Vilji fólks til að nota fiat-­pen­inga sprettur af (til­tölu­lega) öruggu virði þeirra, sem aftur er fram­kallað með vald­boði rík­is­ins og trú­verð­ugri skuld­bind­ingu seðla­banka til þess að við­halda því virði til ein­hvers tíma. Neiti seðla­banki að við­ur­kenna þessa skuld­bind­ingu sína er trú­verð­ug­leiki gjald­mið­ils­ins og bank­ans sjálfs aug­ljós­lega hverf­andi.

Rökvillur Positive Money eru fleiri

Helstu fjár­mála­legu eignir seðla­banka eru yfir­leitt inn­lend og erlend rík­is­skulda­bréf og -víxl­ar. Með kaupum og sölu á slíkum bréfum geta seðla­bankar m.a. haft áhrif á magn grunn­fjár í umferð og vaxta­stig.

Höf­undar Modern­is­ing Money segja að þótt virði pen­inga sýn­ist „bak­tryggt“ af rík­is­skulda­bréfa­eign seðla­banka, þá kalli það á spurn­ing­una um hvað bak­tryggi virði rík­is­skulda­bréfa? Svarið segja þeir að rík­is­skulda­bréf séu bak­tryggð með getu rík­is­valds­ins til að heimta skatta, þ.e. pen­inga, af almenn­ingi með valdi. Það sé því rökvilla, hringsönn­un, að segja að pen­ingar séu bak­tryggðir af rík­is­skulda­bréf­um. Rík­is­skulda­bréf séu sjálf bak­tryggð af pen­ing­um. Sam­kvæmt þessu séu pen­ingar óbeint bak­tryggðir af sjálfum sér. Það geti ekki stað­ist (bls. 313).

Þetta er hugs­ana­villa. Höf­und­arnir gera ekki nægi­legan grein­ar­mun á nafn­stærðum og raun­stærð­um. Allar rökvillur sem af því hljót­ast sýn­ist mér hafa gengið í arf til skýrsl­unnar hans Frosta. Ríki með pen­inga­prent­un­ar­vald, sem gefur skuldir sínar út í eigin gjald­miðli, er alltaf fært um að standa við nafn­virði skuld­anna. Sá hluti sög­unnar sem vantar í frá­sögn höf­unda er að slíkt ríki getur ekki alltaf staðið skil á raun­virði þess sem það fékk upp­haf­lega lán­að.

Við verð­lagn­ingu rík­is­skulda­bréfa er yfir­leitt miðað við núvirði tekju­straums­ins sem þau kveða á um. Við núvirð­ing­una er not­ast við ávöxt­un­ar­kröfu sem bygg­ist m.a. á verð­bólgu­vænt­ing­um. Skuld­setji ríkið sig svo mikið að aug­ljóst þyki að aðeins verði staðin skil á skuld­unum með umfangs­mik­illi pen­inga­prent­un, þá aukast verð­bólgu­vænt­ing­ar. Það hækkar ávöxt­un­ar­kröf­una, sem lækkar verð­matið á rík­is­skulda­bréf­um. Þau geta hrapað í verði. Jafnt bréf á eft­ir­mark­aði sem hugs­an­leg ný skulda­bréfa­út­gáfa rík­is­ins. Rík­is­skulda­bréf eru því ekki „bak­tryggð af pen­ing­um“. Pen­inga­prent­un­ar­vald er ekki ávísun á óend­an­lega getu rík­is­ins til að skuld­setja sig.

Sé öll sagan sögð er hún svona: Pen­inga­út­gáfa seðla­banka er „bak­tryggð“ með rík­is­skulda­bréfa­eign. Rík­is­skulda­bréf eru „bak­tryggð“ af raun­veru­legri fram­leiðslu­getu þess hag­kerfis sem ríkið hefur skatt­lagn­ing­ar­vald yfir, þ.e. getu rík­is­ins til að skatt­leggja verð­mæti (raun­virði) úr hag­kerf­inu, en ekki bara pen­inga (nafn­virð­i).

Meðal ann­ars þess vegna ætti að skrá svo­nefnt grunnfé sem skuld­bind­ingar á efna­hags­reikn­ingi seðla­banka og láta rík­is­skulda­bréf koma á móti sem eign­ir. Hægt er að prenta tak­marka­laust magn af fiat-­pen­ing­um, ef vilji stendur til þess. Til að hindra það er sett skil­yrði um að traustar eign­ir, helst rík­is­skulda­bréf, þurfi að koma á móti á efna­hags­reikn­ingi seðla­banka. Vilji ríkið gæta að láns­hæfi sínu og halda uppi verði útistand­andi skulda sinna á mark­aði, þarf það að gæta að sér í skulda­söfnun sinni. Það tak­markar fram­boð rík­is­skulda­bréfa. Þar með þarf seðla­bank­inn að gæta hófs í pen­inga­prentun sinni, vilji hann forð­ast sitt eigið tækni­lega gjald­þrot.

Brellan yrði leið­rétt utan frá

Látum nú sem svo að þjóð­pen­ingar yrðu með­höndl­aðir sem „skuld­laus­ir“ (e. debt free) í breyttu pen­inga­kerfi. Seðla­banki Íslands yrði þá eini seðla­banki heims­ins sem neit­aði að við­ur­kenna skuld­bind­ingar sínar vegna pen­inga­út­gáfu. Utan­að­kom­andi aðilar myndu þá neyð­ast til að taka upp sér­stakt mat á stöðu og afkomu hans. Þeir myndu líta á útgef­inn efna­hags­reikn­ing hans, bæta svo við skuld­bind­ingum sem nemur útgefnum þjóð­pen­ingum og fá út hið raun­veru­lega eigið fé bank­ans skv. þeim reikn­ings­skila­að­ferðum sem allir aðrir seðla­bankar heims­ins nota.

Jákvæð áhrif á lán­töku­kostnað og láns­traust yrðu því eng­in. Lík­lega yrðu þau nei­kvæð vegna þess að Seðla­banki Íslands væri orð­inn und­ar­leg stofnun sem færir ekki skuld­bind­ingar sínar til bókar og falsar þannig eig­in­fjár­stöðu sína.

Skratt­inn hittir ömmu sína

Hjá Sam­tökum um betra pen­inga­kerfi fylgj­ast menn spenntir með kæru Hags­muna­sam­taka heim­il­anna ­sem ásaka stjórn­endur allra banka og spari­sjóða í land­inu um refsi­verða pen­inga­föls­un. Kæran, sem byggð er á mis­skiln­ingi, gengur út á að með útgáfu óbund­inna inn­stæðu­reikn­inga hafi allir bankar og spari­sjóðir falsað pen­inga sem nemur um 400 millj­örðum króna.

Með sanni má segja að skratt­inn hafi hér hitt ömmu sína. Frosti Sig­ur­jóns­son og Sam­tök um betra pen­inga­kerfi mæla nefni­lega á sama tíma fyrir því að bók­fært eigið fé Seðla­banka Íslands verði „fiffað“ með ótækum bók­halds­að­ferð­um, sem nemur nákvæm­lega sömu upp­hæð. 400 millj­örðum króna.

Ég trúi því að ásetn­ingur Frosta með ritun skýrsl­unnar hafi verið góð­ur. Hún er hins vegar svo upp­full af mis­skiln­ingi, hálf­sann­leik og rökvillum að rétt­ast væri að draga hana til baka.

Höf­undur er meist­ara­nemi í þjóð­hag­fræði.