Vís­inda­rann­sóknir hafa það meg­in­mark­mið að afla nýrrar þekk­ingar og eru mik­il­væg und­ir­staða fram­þró­un­ar. Þær eru hluti af menntun vís­inda­manna, skapa ný verk­færi og aðferðir til þekk­ingaröfl­un­ar, hag­nýt­ingar og nýsköp­unar fyrir atvinnu­líf og getu sam­fé­lags­ins til að leysa marg­vís­legar áskor­anir og geta haft mikil jákvæð áhrif á efna­hag.

Fjár­mögnun rann­sókna á Íslandi

Rann­sóknir á Íslandi hafa verið van­fjár­magn­aðar í ára­tugi, og ekki nægur stuðn­ingur við reynslu­mikið vís­inda­fólks, ungt fólk í dokt­ors­námi og þau sem koma heim eftir nám og þjálfun erlendis og vilja taka þátt í efl­ingu vís­inda­starfs hér heima. 

Í nýlegri skýrslu Vís­inda­fé­lags Íslands, Reykja­vík­ur­Aka­dem­í­unnar og félags dokt­orsefna og nýrann­sak­enda við Háskóla Íslands um grunn­rann­sóknir á Íslandi segir „Síð­ast­liðið ár hafa vonir vaknað um að þetta gæti færst til betri veg­ar, til dæmis vegna auk­inna fram­laga til rann­sókna og þró­unar á grund­velli nýsköp­un­ar­stefnu stjórn­valda en þó vantar sterk­ari skuld­bind­ingu af hendi stjórn­valda svo grunn­rann­sóknir megi efl­ast. Mik­il­vægt er að þessu sé fylgt eftir á næstu árum þannig að grunn­rann­sóknir á Íslandi hljóti nauð­syn­legan stuðn­ing.“

Markmið Vís­inda- og tækni­ráðs er að heild­ar­fjár­mögnun rann­sókna og þró­unar verði 3% af vergri lands­fram­leiðslu, eins aðild­ar­lönd Evr­ópu­sam­bands­ins stefna að. Sam­kvæmt fyrr­nefndri skýrslu var 2,1% af vergri lands­fram­leiðslu varið í rann­sóknir og þróun 2018, þar af 0,45% til grunn­rann­sókna.  Fjár­fest­ing í rann­sóknum og þróun var 2,35% af vergri lands­fram­leiðslu 2019 og hefur aldrei verið hærri.  Umsóknum í Rann­sókna­sjóð sem fengu styrki fækk­aði árlega frá 2015 til 2019 en fjölg­aði aftur veru­lega 2020 og 2021. Þrátt fyrir auknar fjár­veit­ingar til sjóðs­ins, m.a. með aðgerða­pakka rík­is­stjórn­ar­innar vegna heims­far­ald­urs COVID-19, var aðeins um helm­ingur þeirra umsókna í Rann­sókna­sjóð sem fengu hæstu ein­kunn sem hlaut styrki árið 2020. Þótt fjár­magn til Rann­sókna­sjóðs, Tækni­þró­un­ar­sjóðs og Inn­viða­sjóðs hafi auk­ist veru­lega á kjör­tíma­bil­inu, þarf meira til.

Sam­keppn­is­sjóðir reknir af sjálfs­eign­ar­stofn­unum gegna víða mik­il­vægu hlut­verki í  fjár­mögnun rann­sókna, s.s. Wal­len­berg stofn­unin í Sví­þjóð, Novo Nor­disk og Carls­berg-­sjóð­ur­inn í Dan­mörku og Wellcome Trust í Bret­landi. Slíkir rann­sókna­sjóðir eru fáir og smáir hér­lendis og þyrfti að liðka fyrir stofnun slíkra sjóða með skatta­af­slætti til þeirra sem leggja fé til rann­sókna.

Vís­inda- og tækni­ráð undir for­ystu Katrínar Jak­obs­dóttur hefur aukið fjár­fest­ingar í vís­indum og nýsköp­un 

Í nýsköp­un­ar­stefnu stjórn­valda frá 2019 og stefnu rík­is­stjórn­ar­innar í Vís­indum og tækni 2020-2022 var boðuð aukn­ing á fjár­mögnun rann­sókna og þró­un­ar. Vís­inda- og tækni­ráð hefur aukið veru­lega fjár­magn til grunn­rann­sókna, tækni­þró­un­ar, upp­bygg­ingar rann­sókna­inn­viða og nýsköp­unar á kjör­tíma­bil­inu:

• Fram­lög á fjár­lögum til nýsköp­unar og rann­sókna juk­ust um 130% á kjör­tíma­bil­inu, úr 12 millj­örðum króna 2017 í 28 millj­arða kr. 2021.
• Með stefnu­mörkun og áherslum Vís­inda- og tækni­ráðs voru sam­keppn­is­sjóðir í rann­sókn­um, nýsköpun og þróun efldir; Rann­sókna­sjóð­ur, Inn­viða­sjóður og Tækni­þró­un­ar­sjóð­ur. 
• Þrjár mark­á­ætl­anir rann­sókna á sviði sam­fé­lags­legra áskor­ana voru styrktar með a.m.k. 300 m.kr. á ári í þrjú ár; umhverfi, líf­ríki og lofts­lag, heilsa og vel­ferð, líf og störf í heimi breyt­inga.
• Sér­stakur mat­væla­sjóður var stofn­aður til að styðja við nýsköpun og þróun í mat­væla­iðn­aði, með 637 m.kr. fram­lagi  2021.
• End­ur­greiðslur á rann­sóknar og þró­un­ar­kostn­aði juk­ust um 3,7 millj­arða kr. milli áranna 2020 og 2021.
• Hvata­sjóð­ur­inn Kría var stofn­aður til að tryggja sam­fellu í fjár­mögn­un­ar­um­hverfi frum­kvöðla og nýsköp­un­ar, með 1,35 millj­arða kr. fram­lagi 2021. 
• Rann­sókn­ar­inn­viðir hafa verið efldir með veg­vísi að rann­sókna­innvið­um, inn­leið­ingu upp­lýs­inga­kerfa og opnum aðgangi að rann­sókn­ar­nið­ur­stöðum og rann­sókn­ar­gögn­um.

Fjár­mögnun háskóla

Háskóla­nám er grund­völlur vís­inda­mennt­unar og þjálf­un­ar. Rík­is­stjórn Katrínar Jak­obs­dóttur hefur aukið fjár­fram­lög til háskóla­stigs­ins veru­lega á kjör­tíma­bil­inu:

• Fram­lög á fjár­lögum til háskóla­stigs­ins juk­ust úr 32,4 millj­örðum kr. 2017 í 42,5 millj­arða kr. 2021 (um 31%).
• Fram­lag til háskóla og Nýsköp­un­ar­sjóðs náms­manna var aukið til að bregð­ast við áhrifum kór­ónu­veiru­far­ald­urs­ins, og gefa ungu fólki tæki­færi til að auka þekk­ingu og hæfni á vinnu­mark­aði.

Háskóla­ráð Háskóla Íslands lýsti því yfir í febr­úar 2020 að fjár­mögnun á hvern nem­anda skól­ans hefði náð með­al­tal OECD landa, og lagði áherslu á mik­il­vægi áfram­hald­andi auk­innar fjár­mögn­unar skól­ans til að ná sam­bæri­legri fjár­mögnun við aðra háskóla á Norð­ur­lönd­um.

Fjár­mögnun rann­sókna á Íslandi með styrkjum úr erlendum sam­keppn­is­sjóðum

Íslenskir vís­inda­menn hafa náð miklum árangri í sókn í erlenda sam­keppn­is­sjóði eins og sam­starfs­á­ætlun Evr­ópu­sam­bands­ins Horizon 2020. Fjár­fest­ing ESB í verk­efnum styrktum af Horizon 2020 sem íslenskir aðilar hafa tekið þátt í nemur um 1,1 millj­arði evra, þar af námu beinir styrkir til íslenskra styrk­þega 130 millj­ónum evra. Um 20% umsókna (289 af 1397) með íslenskri þátt­töku voru styrktar af Horizon 2020, sem er 4-5% hærra árang­urs­hlut­fall en hjá öðrum Norð­ur­landa­þjóðum og með­al­ár­angri Evr­ópu­landa. Nokkrir íslenskir vís­inda­menn hafa fengið mjög stóra rann­sókna­styrki frá Heil­brigð­is­stofnun Banda­ríkj­anna (National Institute of Health, NIH), Vís­inda­stofnun Banda­ríkj­anna (National Sci­ence Founda­tion, NSF) og ýmsum erlendum styrkt­ar­sjóðum og stofn­un­um. Þá hafa hafa íslenskir vís­inda­menn verið virkir í nor­rænu rann­sókna­sam­starfi styrktu af Nor­d­For­sk.

Þessi sókn­ar­ár­angur hefur skilað mik­il­vægum tæki­færum fyrir vís­inda­menn og nem­end­ur, miklum fjár­hags­legum ávinn­ingi, þekk­ingu og nýsköp­un. 

Stefna Vinstri grænna í rann­sóknum og nýsköpun er metn­að­ar­full og raun­hæf:

• Áfram verði aukin fram­lög til Rann­sókna-, Tækni­þró­un­ar- og Inn­viða­sjóðs og  Nýsköp­un­ar­sjóðs náms­manna. Fram­lög til nýsköp­unar nái a.m.k. 3% af vergri lands­fram­leiðslu árlega, sem er það mark­mið sem ESB löndin hafa sett sér.
• Mark­á­ætlun á sviði vís­inda og tækni verði stór­efld með tvö­földun fram­laga á næsta kjör­tíma­bili. Mark­á­ætlun verði mark­visst beitt til að styðja við rann­sóknir á grænum lausnum og öðrum stórum sam­fé­lags­legum áskor­un­um. 
• Nýsköp­un­ar­stefna og stuðn­ings­kerfi stjórn­valda taki mið af og styðji við lofts­lags­mark­mið Íslands.
• Almanna­þjón­usta geti verið í sífelldri end­ur­nýjun og svig­rúm veitt til nýsköp­unar innan henn­ar. Sér­stök áhersla verði á að styðja við nýsköpun í heil­brigð­is­kerf­inu og vel­ferð­ar­þjón­ustu á næstu árum.
• Hvötum verði beitt til nýsköp­unar og grænna umbreyt­inga þvert á atvinnu­grein­ar.
• Mótuð verði gervi­greind­ar­stefna fyrir Ísland í sam­ráði við almenn­ing og lögð áhersla á að sam­fé­lagið stjórni tækn­inni en ekki öfugt.
• Nýsköp­un­ar­hugsun verði ræktuð á öllum skóla­stig­um. Öfl­ugt mennta­kerfi er for­senda nýsköp­unar og fjár­mögnun þess þarf alltaf að tryggja. 

Mik­il­vægt er að næsta rík­is­stjórn haldi áfram að auka fjár­fest­ingar í vís­inda­rann­sóknum og nýsköp­un, til þekk­ingaröfl­unar og hag­nýt­ingar fyrir atvinnu­líf og getu til að leysa mik­il­vægar sam­fé­lags­legar áskor­an­ir.

Höf­undur er pró­fessor í ónæm­is­fræði við lækna­deild Háskóla Íslands og deild­ar­stjóri hjá Íslenskri erfða­grein­ingu. Hún er í 19. sæti á lista Vinstri grænna í Reykja­vík suð­ur.