Íslensk, nýt­an­leg jarð­efni eru fábreytt. Mest er um bygg­ing­ar­efni úr jarð­lög­um. Grjót, mal­ar- sand- og gjósku­nám var og er yfir­gnæf­andi. Af öðru mætti nefna kís­il­gúr, leir og mó. Kann­anir á málm­um, perlu­steini og fleiru hafa ekki leitt til námu­rekst­urs. Þar koma við sögu t.d. lágar magn­töl­ur, dýrar vinnslu­að­ferðir og breytt eft­ir­spurn. Lang­flestar stórar bergefn­is­námur eru á suð­vest­ur­hluta lands­ins. Þar stór sér á nokkrum fjöllum og ásum, allt frá Stapa­felli austan Kefla­vík­ur­flug­vallar til Ing­ólfs­fjalls, eftir rekstur leyf­is­skyldra náma sem er mis­mikil sátt um. Almennt er þó við­ur­kennt að ein­hvers staðar verður að taka öll tonn­in.

Litla-Sand­fell við Þrengsla­veg er þegar illa farið af fyrra mál­ar­námi, árum sam­an.

Náma­rekstur er að öllu sam­an­lagður ósjálf­bær. Það eyð­ist sem af er tekið og ekki er unnt að end­ur­nýja. Líkt og skerð­ing á nátt­úru­legu umhverfi vegna raf­orku­vinnslu og hita­veitu er hóf­legur námu­gröftur óhjá­kvæmi­legur og unnin að kröfu alls þorra fólks. Ávallt og sam­tímis eru leið­andi spurn­ingar jafn óhjá­kvæmi­legar um nauð­syn, stað­setn­ingu, umfang, hag­sýni og til­gang, auk mót­væg­is­að­gerða slíkra nátt­úr­u­nytja. Spurn­ing­anna vegna var lög­fest mat á umhverf­is­á­hrifum og sjálf­bærni fram­kvæmda, áætl­ana eða rekst­urs. Spurn­ing­anna vegna er einnig frá­leitt að sam­sama verk­legar fram­kvæmd­ir, almennt eða oftast, við eyði­legg­ingu umhverf­is­ins. Sér­hvert sam­fé­lag verður að leita jafn­vægis milli nátt­úr­u­nytja og vernd­ar. Sem betur fer hefur verndin eflst en ekki nægi­lega hratt og vel.

Fyrirætlanir Eden Mining (norðan Þor­láks­hafn­ar) og EP Power Miner­als (á Mýr­dals­sandi) snú­ast um hrá­efn­is­öflun til sem­ents­fram­leiðslu. Eitt tonn af hefð­bund­inni steypu (öll skref­in), komin á sinn stað, losar um eitt tonn af gróð­ur­húsa­gös­um. Umrædd jarð­efni til íblönd­unar við sem­ents­gerð geta t.d. verið aska eða vikur (hluti gjósku úr eld­stöðvum með minnsta korna­stærð). Líka er notuð svokölluð flugaska sem verður til við háhita kola­brennslu vegna raf­orku­fram­leiðslu. 

Efnin breyta eig­in­leikum sem­ents og steypu og minnka óæski­lega losun loft­teg­unda. Magn flug­ösku dregst nú saman vegna lok­unar kola­orku­vera. Þau eru þó enn afar algeng. Innan Evr­ópu­sam­bands­ins á að fasa þau út á ára­bil­inu 2023 til 2038. Miklu af flug­ösku hefur lengi verið fargað með því að koma henni fyrr á sér­stakan hátt í gömlum kola­námum og all­víða í vega­lögn­um. Þetta ger­ist enn þrátt fyrir meiri eft­ir­spurn eftir flug­ösku í sem­ents­fram­leiðslu.

Fróð­leg, og sum umdeil­an­leg, svör fyr­ir­tækj­anna við umsögnum all­marga aðila hafa und­an­farið birst í Kjarn­an­um. Að þeim verður ekki vikið enda sér­fróðir menn til svara beggja megin borðs. Aðeins bent á að bæði fyr­ir­tækin leggja ofurá­herslu á hve mik­ill ávinn­ingur bygg­ing aðstöð­unn­ar, rekstur námanna og útflutn­ing­ur­inn verður í and­ófi gegn hlýnun jarð­ar. Svo er bent á við flytjum inn sem­ent (sem áður var fram­leitt inn­an­lands) og berum þar með ekki ábyrgð á efna­losun vegna fram­leiðsl­unn­ar. Ein­föld eru þau rök. 

Móberg er mis­gróf eld­gosaaska og getur inni­haldið smáa vik­ur­mola og berg­mylsnu. Hún er sam­an­límd með „stein­gerð­um“ útfell­ingum og efna­fræði­lega breytt vegna áhrifa vatns og varma. Móberg er all­víða til í heim­inum þar sem gosið hefur í jöklum eða upp úr sjó og vötnum Gíf­ur­lega mikið er af móbergi innan eld­virka belt­is­ins á Íslandi og í nágrenni þess; tindarað­ir, stök fjöll (t.d. stapar og keil­ur), fell og ásar, mjög víða með sam­blandi af ösku og hraun­brotum (þursa­bergi) og bólstra­bergi (ávölum hraun­bólstrum). Vinn­an­legur vik­ur, sbr. Heklu­vik­ur, sem enn er fluttur út, finnst víða um heim. Á meg­in­landi Evr­ópu er hann t.d. til á Ítal­íu, í Tyrk­landi, Grikk­landi, Ung­verja­landi, Þýska­landi og Frakk­landi. Millj­ónir tonna eru unnar úr námum, einkum í þremur fyrst­nefndu lönd­un­um.

Flugaska hefur orðið til í miklum mæli. Sam­kvæmt bók­arkafla eftir ind­verska sér­fræð­inga (DOI: 10.5772/in­techopen 82078) átti Ind­land heims­metið 2018, heil 112 milljón tonn (Mt). Kína fram­leiddi þá 100 Mt, Banda­ríkin 90 Mt og sex valin Evr­ópu­ríki 60 Mt, þar af Þýska­land 40 Mt og Dan­mörk 2 Mt. Tveimur árum fyrr voru um 9 Mt af flug­ösku í fimmtán ES-löndum nýtt til bygg­ing­ar­iðn­aðar en rúm 3 Mt til vega­gerð­ar. Allar þessar tölur hafa auð­vitað breyst en eru til marks um stærð­argráðuna. Flugaskan gæti smám saman horfið úr sem­ents­iðn­aði á næstu ára­tug­um.

Vist­vænn bygg­ing­ar­iðn­aður er afar mik­il­væg­ur. Sem vist­væn­ust steypa, tré og önnur efni, unnin úr líf­heimi, gler, end­ur­unnið járn, stál og ál og fleiri efni koma þar í stað margra eldri steypu­gerða. Hér á land hefur verið þróuð afar vist­væn steypa á borð vð ECOcrete (á meðan Nýsköp­un­ar­mið­stöðin starfað­i). Gaslosun úr sem­ents­iðn­aði fellur undir ETS-­kerf­ið, þ.e. verk­smiðjur kaupa los­un­ar­heim­ildir á alþjóð­legum mark­aði. Íslenskt móberg og Kötlu­sandur getur vissu­lega gert gagn og lækkað kolefn­is­spor sem­ents en beina ábyrgðin er þá fram­leið­and­ans en ekki lands­ins sem leyfir náma­rekst­ur­inn. Óbein ábyrgð varðar Ísland, rétt eins og notkun jarð­olíu eða inn­flutn­ingur trjáv­ara. Í lofts­lags­málum er eng­inn eyland.

Hvað sem ábyrgð­inni líður stendur upp á okkur að hafna eða leyfa námu­rekstur og útflutn­ing óunn­ins eða unn­ins íblönd­un­ar­efnis í sem­ent. Það fæst ann­ars staðar en á Íslandi, ýmist flugaska (t.d. innan og utan Evr­ópu í nokkra ára­tugi) eða heppi­legur vik­ur. Í þeim efnum horfir hagn­að­ar­drif­inn fram­leið­andi sem­ents lík­lega stíft til kostn­aðar af hrá­efn­is­öfl­un­inni. Af okkar hálfu er margt að kanna áður en ákvörðun er tek­in.

Hér á landi ber fyrst af öllu og taka til­lit til orku­stefnu lands­ins, raf­orku­stöð­unnar og orku­skipta, ásamt orku eft­ir­sprun í grænum iðn­aði er skilar sem mestum umhverf­isá­vinn­ingi, einkum í fram­leiðslu mat­væla, fæðu­bót­ar­efna og lyfja. Sjálf­bærni atvinnu­vega og hringrás­ar­hag­kerfi eru aðal keppi­kefl­in. Krefj­ast mætti LCA-­grein­ingar á ferli íslenska efn­is­ins, þ.e. lífs­fer­ils­grein­ingar frá töku þess og flutn­ingi, allt til áhrifa af notk­unin á erlendri grund.

Námu­rekstur vegna efn­is­út­flutn­ings er ekki fyr­ir­fram sjálf­sagður í ramma gjör­breyttrar fram­tíð­ar. Hann verður enn fremur að henta nær­sam­fé­lögum sem hýsa hann. Áraun vegna hans á sam­göngur (á landi og sjó) og annan atvinnu­rekstur verður að vera í sam­ræmi við stöð­una þar, allt öryggi og enn fremur fram­kvæm­an­legar áætl­an­ir, t.d. sam­göngu­á­ætl­un, lofts­lags­að­gerð­ar­á­ætl­un, land­bún­að­ar- og mat­væla­stefnu og sjálf­bærni. Skoða mætti íslenska full­fram­leiðslu á vist­vænu sem­enti til sam­an­burðar við fyr­ir­hug­aðan rekstur erlendu aðil­ana í sam­vinnu við þá inn­lendu, vilji menn ganga lengra. Nóg er til af reynslu af ólíkum verk­efnum sem hafa farið á ýmsa lund: Kís­il­gúr­vinnsla, kís­il­málm­iðja á Suð­ur­nesjum, ófull­burða álver, vik­ur- og gjall­út­flutn­ing­ur, sem­ents- og áburð­ar­fram­leiðsla. 

Höf­undur er jarð­vís­inda­maður og fyrrum þing­maður VG.