Ég man sterkt eftir Guð­mundi Jaka. Alltaf þegar hann kom fram og tjáði sig um mál sem snéru að fólk­inu á gólf­inu þá var hlust­að. Hann var for­maður Verka­manna­sam­bands Íslands á þessum tíma (1975 til 1991) og þing­maður Alþýðu­banda­lags­ins sömu­leiðis með­fram þeim störfum þó ég muni frekar eftir honum sem verka­lýðs­leið­toga en þing­manni.

Hann hafði sér­staka fram­komu með dimmri röddu og hægum talanda. En það sem var mest ein­kenn­andi við hann var sann­fær­andi fram­koma fyrir hönd fólks­ins á gólf­inu. Með fram­komu sinni tókst honum líka að setja stjórn­mála­menn og stjórn­völd undir pressu og þannig hafa áhrif á það hvernig mál komust á dag­skrá, hina póli­tísku for­gangs­röð­un.

Bar­áttan ekki jafn aug­ljós

Ég sakna þess, ekki síst sem fjöl­miðla­mað­ur, að verða ekki jafn aug­ljós­lega var við stétta­bar­áttu núna eins og var í tíð Guð­mundar Jaka og kollegga hans. Stétta­bar­áttan núna er á margan hátt mátt­laus miðað við það sem áður var.

Ég held að ástæðan sé ekki veikir for­ystu­menn í verka­lýðs­hreyf­ing­unni. Í henni eru mörg dæmi um öfl­uga tals­menn.

Tal­sam­bandið milli verka­lýðs­hreyf­ing­ar­innar og stjórn­mála­manna, ekki síst á vinstri vængn­um, virð­ist vera veik­ara nú. Áður fyrr var sam­bandið oftar bein­tengt í gegnum fólk sem var á báðum víg­stöð­um, eins og reyndin var með Guð­mund Jaka. Færri dæmi eru um þetta núna. En það sem vegur þyngst er að stjórn­mála­menn hafa ekki eins mik­inn áhuga á stétta­bar­átt­unni, að því er virð­ist.

Veikróma rödd frá vinstri

Á und­an­förnu ári hafa verk­föll verið tíð. Fólkið á gólf­inu hefur verið að berj­ast fyrir betri kjörum og opin­berir starfs­menn sömu­leið­is, kenn­ar­ar, flug­menn og flug­virkjar svo dæmi séu tek­in. Þrátt fyrir þetta hafa vinstri flokk­arn­ir, Vinstri græn og Sam­fylk­ing­in, með engum hætti tekið þau mál til sín og gert stétta­bar­átt­una að sínum helstu bar­áttu­mál­um. Veikróma rödd úr þessum áttum hefur engri athygli náð og það hefur verið stað­fest með könn­unum á fylgi og síðan slæmum úrslitum í kosn­ing­um.

Sér­stak­lega hefur þetta verið aug­ljóst í til­viki Sam­fylk­ing­ar­inn­ar. Hún er væng­brotin þessa dag­ana, með afar veika mál­efna­lega stöðu eftir að Íslend­ingar höfn­uðu fyr­ir­sjá­an­lega í kosn­ingum þeirri leið sem Sam­fylk­ingin hefur lagað allt sitt mál­efna­starf að á und­an­förnum árum; Evr­ópu­sam­band­inu (ES­B). Ísland er óra­fjarri því að upp­fylla Maastricht skil­yrðin fyrir inn­göngu í ESB og glímir enn við bráða­vanda í efna­hags­líf­inu sem rekja má til hruns fjár­mála­kerf­is­ins og setn­ingu fjár­magns­hafta í kjöl­far­ið. Sér­stak­lega er skulda­staða rík­is­sjóðs langt frá því að sam­ræm­ast við­mið­inu um skuldir upp á 60 pró­sent af árlegri lands­fram­leiðslu sem þarf að upp­fylla til þess að geta orðið hluti af ESB, svo eitt þunga­vigt­ar­at­riði sé nefnt. Jafn­vel þó meiri­hluti Alþingis hafi sam­þykkt 16. júlí 2009 að sækja um aðild að ESB þá var ljóst frá upp­hafi að póli­tískur meiri­hluti var ekki að baki aðild­ar­ferl­inu. Fögur orð um að inn­ganga tæki aðeins tvö ár, eða í lengsta lagi fjögur ár, reynd­ust orðin tóm. Núna er síðan nýr for­seti fram­kvæmda­stjórnar ESB, Jean Claude Juncker,  bú­inn að lýsa því yfir að ESB muni ekki stækka næstu fimm árin. ESB er því fjar­lægur mögu­leiki í augna­blik­inu og ætti ekki að vera jafn stór hluti af póli­tískri rök­ræðu eins og það er núna.

Í ljósi þess hversu miklir hags­munir eru í húfi – og þar hefur Sam­fylk­ingin rétt fyrir sér – þá voru það herfi­leg mis­tök að halda að þetta væri góður tíma­punktur til þess að sækja um aðild eins og for­ysta Sam­fylk­ing­ar­innar hélt fram. Eins og tím­inn hefur leitt í ljós var svo alls ekki. For­ysta flokks­ins greindi stöð­una kol­rangt þegar hún reyndi að selja almenn­ingi það að umsóknin væri eins og björg­un­ar­hringur í efna­hags­legum ólgu­sjó.

Stétta­bar­átta, hvar er hún?

Á sama tíma og deilt hefur verið um ESB, oft í óþarf­lega miklu kast­ljósi okkar fjöl­miðla­manna, þá hefur stétta­bar­áttan farið fram næstum hljóða­laust. Vegna veikrar teng­ingar af vinstri vængnum inn í verka­lýðs­hreyf­ing­una og við fólkið á gólf­inu þá er víg­staða þess í bar­áttu við atvinnu­rek­endur og hags­muna­sam­tök þeirra veik­ari. Fólkið á gólf­inu hefur lít­inn póli­tískan stuðn­ing. Þetta hefur ekki síst orðið krist­al­tært í bar­áttu flug­manna og fleiri starfs­manna Icelandair fyrir betri kjör­um. Þeim hefur verið stillt upp sem efna­hags­legum bastörðum sem svífast einskis og hafa kröfur þeirra verið keyrðar niður með lögum í sumum til­fell­um. Í mínum huga var bar­átta þeirra sem stóðu í henni, og gera raunar enn, virð­ing­ar­verð. Ein­fald­lega dæmi­gerð bar­átta for­ystu fag­stéttar fyrir betri kjörum fram­tíð­ar­kyn­slóð­ar. Og ef stjórn­mála­menn hefðu horft á þetta mál út frá víg­línum stétta­bar­átt­unnar þá hefðu flug­menn fundið fyrir miklu meiri sam­stöðu meðal stjórn­mála­manna sem hugsa um hag fólks­ins á gólf­inu.

Önnur dæmi mætti nefna um þetta. Munur á launa­þróun stjórn­enda fyr­ir­tækja og fólks­ins á gólf­inu á und­an­förnum árum hefur sárasjaldan verið ræddur á hinu póli­tíska sviði. Hjá langstærsta smá­sölu­fyr­ir­tæki lands­ins, Hög­um, sem líf­eyr­is­sjóðir lands­ins stýra í krafti meiri­hluta­eign­ar, þá hefur launa­þró­unin verið með miklum ólík­ind­um. Sex æðstu stjórn­endur Haga fengu 240 millj­ónir króna í formi launa og bónusa í fyrra, eða að með­al­tali 3,3 millj­ónir króna á mán­uði á hvern stjórn­anda allt árið. Rekstur Haga byggir ekki á eld­flauga­vís­ind­um, frum­kvöðla­starf­semi, einka­rétt­ar­vörðum upp­finn­ing­um, ein­stöku hug­viti eða snilli­gáfu ein­stak­linga. Alls ekki. Um er að ræða mark­aðs­ráð­andi aðila á sviði inn­flutn­ings og sölu á dag­vöru og nauð­synj­um, mat­vöru þar á með­al, á einu minnsta mark­aðs­svæði í ver­öld­inni þar sem sam­keppnin er ekki alþjóð­leg.

Af ein­hverjum óskilj­an­legum ástæðum hefur fólkið á gólf­inu lít­inn stuðn­ing í þessu umhverfi í hinu póli­tíska lands­lagi. Stjórn­mála­mönn­unum virð­ist vera alveg sama og verka­lýðs­hreyf­ing­in, í gegnum aðild sína að stjórnum líf­eyr­is­sjóða, sýnir ekki í verki að þessi þróun sé ekki henni að skapi. Ein ástæðan er vafa­lítið sú að það er ekk­ert póli­tískt aðhald fyrir hendi, engin stétta­bar­átta sem heitið get­ur.

Elítan þarf að líta sér nær

El­íta íslenskra stjórn­mála­manna í öllum flokkum þarf að líta sér nær. Hún hefur of lítið fyrir því að setja sig inn í stétta­bar­átt­una, ekki síst á lands­byggð­inni. Einu sinni var hún víg­völlur stjórn­mál­anna. Þó alþjóða­póli­tísk staða Íslands, þar á meðal spurn­ingin um ESB-að­ild eða ekki ESB-að­ild, snú­ist um lang­tíma­hags­muni almenn­ings þá má fólkið á gólf­inu ekki vera afskipta­laust í stjórn­mál­unum frá degi til dags. Þetta á við um alla flokka, en sér­stak­lega hefur þetta verið áber­andi þegar Sam­fylk­ingin er ann­ars veg­ar. Út á við er hún eins og ofdekrað borg­ar­barn sem hefur sárasjaldan komið út fyrir borg­ar­mörkin eða unnið á gólf­inu. Fylgið við hana er líka þannig; sterk staða í Reykja­vík, reyndar vegna mik­ils per­sónu­legs fylgis við Dag B. Egg­erts­son borg­ar­stjóra, og afleit á lands­byggð­inni.

Hennar helsta bar­áttu­mál hefur verið aðild að ESB í næstum ára­tug, og það hefur bitnað á sam­bandi við fólkið á gólf­inu og lands­byggð­ina meðal ann­ars. Svo virð­ist sem Sam­fylk­ingin sé í ógöng­um, með mál­efna­legan leið­ar­vísi í sínu póli­tíska starfi þar sem ESB er alltaf ljósið við enda gang­anna. Í ljósi efna­hags­legrar stöðu lands­ins þá grefur þessi mikla áherslu á að ESB og evra geti bjargað okkur – þegar og ef okkur tekst að upp­fylla skil­yrði um inn­göngu – undan því að tekið sé af festu á málum líð­andi stund­ar. Sam­fylk­ingin hefur ekk­ert plan B og planið um ESB og evru er farið út um þúf­ur.

Hvernig sem vinstri væng­ur­inn á eftir að þró­ast í íslenskum stjórn­málum þá virð­ist hann ekki geta gert annað en að koma sér betur fyrir meðal fólks­ins á gólf­inu. Þar stóð Guð­mundur Jaki yfir­leitt og las mönnum pistil­inn, ýmist með réttu eða röngu.