Heims­mynd okkar hefur verið að breyt­ast ört. For­eldrar okkar ólust upp í heimi sem umvaf­inn var af almátt­ugum Guði, sem lagði okkur lífs­regl­urn­ar. Stjórn­skipu­lag landa tók mið af þessu. Kóng­ar, ein­ræð­is-og alvalds­herrar skiptu löndum á millum sín, ýmist eftir þjóðum eða í sam­ræmi við raun­veru­leg yfir­ráð. Seinna komu kenn­ingar um Stóra­sann­leik s.s. komm­ún­ismann en einnig fas­is­mann og óheft við­skipta­frelsi. Hug­mynda­fræðin tók við af dvín­andi guðs­trú. Auð­velt var flestum að sam­sama sig og skip­ast í fylk­ing­ar. Hug­mynda­fræði sem veg­vísir inn í fram­tíð­ina glat­aði einnig sog­krafti sín­um. Eftir seinna stríð tók neyslu­hyggjan að ryðja sér til rúms. Sú hag­skipan sem aukið gat neysl­una örast, fékk mest póli­tískt braut­ar­gengi. Neyslan varð drif­kraftur fjár­fest­inga sem gerði hámarks hag­vöxt að blekk­ing­unni lang­þráðu, að nóg væri til af öllu. Afleið­ingin var fram­leiðslu­aukn­ing af áður óþekktri stærð­argráðu. Þessi mikla fram­leiðsla þurfti mikla og síaukna orku. Að lokum kveiktum við í heim­in­um. Þar erum við­stödd núna.

Tóma­rúmið

Brestir í þessu neyslu­kerfi komu í ljós með kreppum ýmist svæð­is­bundnum eða fjöllanda. Hrunið 2008 var skil­getið afkvæmi óhóf­legrar neyslu- og gróðra­sækni. COVID er talið af mörgum vera óskil­get­inn bast­arð­ur. Þessi óæski­lega reynsla skildi eftir sig póli­tískt tóma­rúm á Vest­ur­lönd­um. Hnatt­væð­ingin og frjáls­lyndi í sam­skiptum og við­skiptum voru gerðar ábyrgar fyrir nýaf­stöðnum óför­um. Á hægri vængnum var reynt var að fylla tóma­rúmið með mis­mun­andi útgáfum að gam­alli þjóð­ern­is­hyggju (dæmi Trump og Brex­it). Reynt var með inn­flutn­ings­tak­mörk­unum að draga úr sam­keppni við útlönd og heims­fram­leiðsla mærð og prísuð óháð gæðum henn­ar. Reynt var að heila­þvo neyt­endur til að rétt­læta vax­andi póli­tíska þröng­sýni. En sú kúvend­ing að ein­angra þjóð­ar­hag­kerfin þókn­að­ist ekki öll­um. Á miðj­unni og vinstra megin við hana mynd­að­ist tóma­rúm. Einnig hér­lend­is. Með stofnun Sós­í­alista­flokks­ins er verið að róa til baka til hug­mynda­fræði sem beið end­an­legt skip­brot um miðja síð­ustu öld.

Upp­lausn og villu­ráf flokk­anna

 Þegar kosn­ingar nálg­ast eru því margir kjós­endur átta­villt­ir, einkum þeir sem aðhyll­ast hóf­sama en þó umbóta­sinn­aða frjáls­lynd­is­stefnu sitt hvoru megin við miðju. Þegar nokkrir for­ystu­menn Sjálf­stæð­is­flokks­ins skáru upp það herör að úti­loka skyldi Evr­ópu­sinna á fram­boðs­listum flokks­ins og harðsoðin nýfrjáls­hyggja varð megin öxull flokks­stefn­unn­ar, áttu fjöl­margir ekki lengur sam­leið með flokkn­um. Eftir að Fram­sókn­ar­flokk­ur­inn varð and­vígur stefnu Hall­dórs og Val­gerðar og sner­ist gegn aðild að ESB og þar með gegn öllum breyt­ingum í land­bún­að­ar­mál­um, trosn­aði úr fylgi hans. Lukku ridd­ar­inn SDG varð til. Alþýðu­flokk­ur­inn, sem far­inn var að dala eftir ítrek­aðan klofn­ing, beitti sér fyrir stofnun Sam­fylk­ing­ar­inn­ar.

Nýi flokk­ur­inn fékk mik­inn með­byr bæði í kosn­ingum og skoð­ana­könn­un­um. Hann fór illa út úr stjórn­ar­sam­starf­inu við Sjálf­stæð­is­flokk­inn, því Sam­fylk­ingin hafði ekk­ert yfir­gnæf­andi stór­mál sem hún vildi leysa með þessu stjórn­ar­sam­starfi, en þurfti að kyngja póli­tískri með­á­byrgð á Hrun­inu. Eftir vinstri stjórn Jóhönnu var flokk­ur­inn nán­ast þurrk­aður út. Slík var van­trú kjós­enda á stjórn­hæfi flokks­ins og for­ystu hans.

Samfylkingin hefur ekki náð sér uppúr þeim öldu­dal nema óveru­lega. Síð­asta áfallið var þegar félögum úr gamla Alþýðu­flokknum var kerf­is­bundið ýtt út af fram­boðs­list­um. Póli­tískur arfur kratanna var útlægur gerð­ur. Þegar VG fór í stjórn­ar­sam­starf með Sjálf­stæð­is­flokki án þess að ná fram neinu stór­máli og haf­andi for­mann sinn á fundum í æðstu ráðum NATO, urðu ýmsir fyrir von­brigð­um. Eina stóra málið sem flokk­ur­inn hafði sett á odd­inn, stofnun Hálend­is­þjóð­garðs, dag­aði uppi. Það bar hvorki vott um sterkan vilja né mikla stjórn­kænsku.

Aðal­mál eða auka

Graut­ar­leg mál­efni, gungu­skap­ur, hug­mynda­fá­tækt og skortur á sann­fær­andi for­ystu­fólki gerir kjós­endur áhuga­litla. Það deyfir lýð­ræð­is­lega yfir­veg­un. Til að skíra hug­ann verðum við að átta okkur á því, hver séu stóru við­fangs­efnin og áskor­an­irnar sem þjóðin stendur frammi fyr­ir. Vel­ferð­ar-, heil­brigð­is- og atvinnu­mál sem vissu­lega eru mik­il­væg, eru fram­ar­lega hjá flestum flokk­anna, þó áhersl­urnar séu mis­jafn­ar. Þar þarf ekki mikla brýn­ingu við. Allir flokk­arnir lofa þar meiri pen­ing­um, bót og betr­un.

Það eru stóru málin sem skipta sköpun um fram­tíðar leiði þjóð­ar­skút­unn­ar. Þótt við séum vön því að líta bara nokkra mán­uði fram á við, hverfa stóru málin ekki, en sjálf búa þau okkur nýjan raun­heim, ef við bregð­umst ekki tím­an­lega við. Þjóðir drag­ast aftur úr öðrum þegar þær hliðra sér við erf­iðum umbót­um. Það verður okkur og afkom­endum dýr­keypt ef við gerum ekk­ert meðan við enn höfum tíma. Þegar líða tók á síð­ustu ára­tugi lið­innar aldar var aug­ljóst að breyta þurfti mik­il­vægum þáttum í efna­hags- og atvinnu­málum lands­ins. Við vorum að reka á sker. Á árunum 1984 -1993 var ráð­ist í umtals­verðar strúkt­úr­breyt­ingar í íslensku sam­fé­lagi. Þá voru sett lög um stjórn fisk­veiða (1984/92), þjóð­ar­sátt var gerð á vinnu­mark­aði (1990) og EES-­samn­ing­ur­inn sam­þykktur (1993). Þótt bæði Hrun og COVID hafi skekið und­ir­stöð­urnar síðan þá björg­uðu breyt­ing­arnar miklu því sem bjargað varð. Flestar breyt­ingar eiga sinn líf­tíma. Ýmsir van­kantar hafa líka komið í ljós á fyrr­nefndum aðgerð­um. Nú er okkur aftur að reka á sker. Hver eru svo þessi mál sem varða hlut­skipti þjóð­ar­innar í fram­tíð?

Auðnu­mál 

Ekki er það dregið lengur alvar­lega í efa, að yfir mann­kyn­inu vofa gjör­breyt­ingar á lofts­lagi, í veð­ur­fari og hita­stigi sem gjör­breyta munu lifn­að­ar­háttum okkar og búsvæð­um, verði ekki gripið snar­lega inn í. Loft­lags­váin bankar þegar á dyr. Við kveiktum í jörð­inni. Við­brögð stjórn­valda víða um heim, hafa verið í mild­ari kant­in­um, því flestar nauð­syn­leg­ustu aðgerð­irnar snerta vold­ugar atvinnu­greinar og vanda­samar aðlag­an­ir. Rík­is­stjórn Íslands er þar engin und­an­tekn­ing. Ekk­ert hefur verið hróflað við stærsta los­un­ar­vand­anum – land­nýt­ingu. Áður en við gerum upp hug okkar á kjör­dag verðum við að spyrja okk­ur, hvort þeir flokkar sem mynda núver­andi rík­is­stjórn séu lík­legir til betrum­bóta, ef við veitum þeim braut­ar­gengi. Ef svarið er nei, verðum við að leita að þeim flokkum sem veita trú­verð­ugt svar. Þetta mál er öllum öðru ofar að væg­i.                          

Annað örlaga­mál er gjald­frjáls aðgangur íslenskra útgerða og erlendra lax­eld­is­fyr­ir­tækja að sjáv­ar­auð­lind þjóð­ar­innar. Verði óbreytt fyr­ir­komu­lag fest í sessi, mun ofurauð­stétt skipa málum hér á landi að vild. Við vitum að flest er falt fyrir pen­inga. Það er ekki hægt að skoða mörg dæmi í heims­sög­unni, þar sem ofurauð­vald hefur ekki leitt til fáræðis eða ein­ræð­is. For­smekkur þessa er fram­ferði Sam­herja og nýleg skýrsla sjáv­ar­út­vegs­ráð­herra til alþing­is. Lif­andi lýð­ræði okkar eru í hættu ef grunn­arður af sjáv­ar­auð­lind­inni fær ekki að renna til þjóð­ar­innar en safn­ast allur á fárra hend­ur. Alvöru auð­linda­gjald er boð­orð­ið. Allir núver­andi stjórn­ar­flokkar hafa komið í veg fyrir gjald­töku, jafn­vel lækkað það óveru­lega gjald, sem þó er greitt. Þeir eru brjóst­vörn stór­út­gerð­ar­inn­ar. Til að koma á alvöru auð­linda­gjaldi þurfum við því að leita út fyrir raðir þeirra. 

Þriðja stór­málið er afstaðan til ESB. Eins og aðrar evr­ópskar smá­þjóðir þá þurfum við á sam­stöðu ann­arra sterk­ari þjóða að halda. Það er mikil vernd fólgin í því að vera full­valda hluti af stærri þjóða­heild. Það er ekki síður mik­il­vægt og getað speglað eigin getu á jafn­ræð­is­grunni við aðrar þjóð­ir, ann­ars vofir yfir ástand sjálfs­hælni, morkn­unar og ein­angr­un­ar. Gjald­mið­ill okkar hefur verið almenn­ingi dýr­keyptur og er ónot­hæfur í alþjóð­legum við­skipt­um. Þeir sem styðja aðild að ESB og telja hana tíma­bæra velja flokk í sam­ræmi við það. ESB aðild skiptir einnig miklu fyrir end­ur­skipan land­bún­að­ar­mála en sú atvinnu­grein þarf nauð­syn­lega að ganga í gegnum við­líka breyt­ingar og sjáv­ar­út­veg­ur­inn gerði 1984/93. Afkoma bæði bænda og þeirra sem minna mega sín er því háð. Þetta verður einnig að hafa í huga á kjör­dag.

Önnur mik­il­væg mál eru jöfnun atkvæð­is­réttar og ný stjórn­ar­skrá. Afstaða flokk­anna til þeirra er laumu­legri og óljós­ari því eng­inn vill vera á móti jöfnun atkvæða þó að sama skapi fáir vilji hafa for­göngu um mál­ið. Nýrri stjórn­ar­skrá er haldið í bónda­beygju í þing­inu, því þar er að finna ákvæði sem snerta atkvæða­vægi og þjóð­ar­eign á auð­lind­um.                    

Það þarf von­andi ekki að aðstoða fólk við að kom­ast að því hvaða flokkar hafa staðið gegn breyt­ingum í öllum fyrr­nefndum megin mála­flokk­um.

Höf­undur er hag­fræð­ing­ur.