Í tals­verðum æsingi ark­aði ég frá klaustr­inu El Escorial – hinsta dval­ar­stað margra helstu kónga og drottn­inga Spánar – upp í nálæg fjöll þar sem ég vissi af forn­minjum og fersku drykkj­ar­vatni. Þar ætti ég líka á end­anum að fá ágætis útsýni yfir svo­kall­aðan Dal hinna föllnu, Valle de los caídos, sem ég hafði verið að lesa mér dálítið til um: risa­vax­inn minn­is­varða sem ein­ræð­is­herr­ann Francisco Franco lét reisa eftir að hafa hrifsað völdin í land­inu og þar sem hann sjálfur var loks graf­inn við and­lát sitt. 

*

Minn­is­varð­inn var að hluta byggður af póli­tískum and­stæð­ingum Francos, föngum og nauð­ugum, og átti að senda þau skila­boð að spænska borg­ara­styrj­öldin væri búið spil. Í því augna­miði lét sig­ur­liðið – hægrið – safna líkum ein­stak­linga sem fallið höfðu í val­inn á víð og dreif um land­ið, óháð því hvaða mál­stað þeir börð­ust fyr­ir, og færa inn í þennan litla dal á miðjum Íber­íu­skag­an­um. Var sá gjörn­ingur kynntur sem tákn­rænn fyrir sættir og sam­ein­ingu and­stæðra fylk­inga inn í eilífð­ina, en til dæmis um offors og hræsni nýju stjórn­ar­innar skaut­aði hún alveg fram­hjá því að láta aðstand­endur og aðra vita af þessum fyr­ir­ætl­unum sín­um, hvað þá sækj­ast eftir sam­þykki fyrir þeim.

Síð­ast­liðna tvo ára­tugi eða svo hefur Dalur hinna föllnu verið mið­lægur í opin­berum deilum um arf­leifð valda­ráns, rík­is­of­beldis og þögg­unar – ver­andi hví­líkt kenni­leiti um slíkt sem engin leið er að fela. Mörgum þótti óboð­legt að Franco lægi í þessu graf­hýsi (sjálfs)­upp­hafn­ing­ar. Eins kröfð­ust nokkrar fjöl­skyldur þess að leitað yrði að myrtum eða horfnum ást­vinum þarna í hvelf­ing­unum og þeim svo skilað til síns heima. Hitt í fyrra var Franco loks fjar­lægður úr daln­um, en krafan um end­ur­heimt fórn­ar­lamba virð­ist enda­laust ætla að velt­ast um í spænska dóms­kerf­inu.

Þessi bar­átta hefur ekki ein­skorð­ast við það sem hægt er að sjá með berum augum og grafa eft­ir. Þetta hefur líka snú­ist um, segir einn leit­andi afkom­andi, að búa Spáni sam­fé­lag sem getur „sagt sög­una á sannan hátt“.

Meðal þess sem gerir þetta allt saman hins vegar snúið og við­kvæmt, vilja sumir meina, er sú stað­reynd að stjórn- og valda­kerfi sam­tím­ans er á veiga­mikla vegu skylt (og/eða sympat­ískt) því sem ber ábyrgð á öllum ósköp­un­um. Þrátt fyrir kosn­ingar og nýja stjórn­ar­skrá urðu á Spáni engin skýr skil milli þess sem var og þess sem tók við. Stofn­anir og ein­stak­lingar sem brutu af sér fyrir 1975, árið sem Franco dó og Spánn fór að fær­ast nær lýð­ræði eins og við þekkjum það, fengu þannig yfir­leitt frið­sælt fram­halds­líf án telj­an­legs hnjasks fyrir sína hagi.

Þá hafa sós­í­alde­mókratar – stærsta og áhrifa­mesta stjórn­mála­afl síð­ustu fjög­urra ára­tuga á Spáni – verið sak­aðir um að hafa komið sér einum of vel fyrir innan þessa sama kerf­is, og kannski þess vegna sýnt tak­mark­aðan vilja til raun­veru­legrar end­ur­skoð­un­ar, end­ur­nýj­unar og upp­gjörs við sögu þess. Samt er það svo að þeir, eins og allir aðrir þing­flokk­ar, þurfa að halda úti ein­hverri póli­tískri stefnu í þessum mál­um. Vigt krafn­anna um upp­gjör er ein­fald­lega það mik­il.

*

Í þessu fólst sumsé aðdrátt­ar­kraftur þessa óhugn­an­lega staðar fyrir mig: ég ímynd­aði mér að for­tíðin væri þarna ein­hvern veg­inn opn­ari og sýni­legri, meira lif­andi en gengur og ger­ist. Ég myndi jafn­vel rekast á hvers­dags­lega fas­ista sem gætu útskýrt fyrir mér afstöðu þeirra til þess­ara stóru deilna og sam­hengis þeirra.

Sem ég náði marki mínu og leit yfir Dal hinna föllnu fann ég hins vegar til allt ann­arra kennda. Fyrir utan það að úr hæð virk­aði þetta mann­virki bara frekar smátt og lít­il­fjör­legt voru þar engar aðrar mann­eskjur á stjá. Það var eins og öll þau sem þessi staður og saga skiptu ein­hverju máli væru á bak og burt. Ef ég dytti niður kletta­na, hugs­aði ég með mér, yrði ég bara enn eitt rotn­andi líkið í þessum lík­geymslu­dal.

Til­finn­ing ein­semdar var ekki sú sem hér stóð upp­haf­lega til að vekja hjá fólki. Fasísk hönn­unin miðar þvert á móti að því að ein­stak­ling­ur­inn finni til smæðar og und­ir­gefni and­spænis ein­hvers konar ímynd­aðri heild; styttur af þung­vopn­uðum munkum og öðrum kynja­verum horfa þannig kulda­lega niður til manns svo að maður á að fyll­ast lotn­ingu og ótta í garð þeirra sem hafa völd­in.

En ætli mín ein­mana­lega upp­lifun af Dal hinna föllnu lýsi ekki ágæt­lega ósk núver­andi stjórn­valda? Því er það ekki einmitt til­finn­ing ein­semdar – ásamt elli, gleymsku og dauða bar­áttu­fólks­ins – sem hvað mest getur hjálpað rík­is­vald­inu við að kom­ast „lýð­ræð­is­lega“ hjá því að gefa kröfum um upp­gjör og upp­stokkun raun­veru­legan gaum?

*

Ég hafði ekki fyrr klárað þá hugsun en ég var kom­inn inn á kunn­ug­legar brautir heiman frá Íslandi – úr mínum eigin minn­ing­um, reynslu og rann­sókn­um. Eitt byrj­aði að bland­ast öðru. Upp­lif­anir köll­uð­ust á. Varla var um sól­sting að ræða þar sem ég var nýbú­inn að baða haus­inn upp úr svölu vatni.

Það hafði ekki verið ætlun mín að þröngva eigin reynslu, frá landi sem á enga minn­is­varða til tákns um rík­is- og stofn­ana­of­beldi, á þennan fjar­læga stað. En ég gat ekki af því gert. Hug­ur­inn bara teikn­aði upp þessar línur þarna á milli. Heima hafði ég nefni­lega fátt fengið að sjá frá yfir­völdum annað en tafir, smætt­un, yfir­borðs­mennsku og afneitun um það ofbeldi sem þau eða þeirra for­verar beittu mína nán­ustu og annað fólk sem mér er orðið afar vænt um. Af hverju ætti þetta að vera öðru­vísi, opn­ara og fram­sækn­ara hér á Spáni?

Í lest­inni aftur til Madrídar frá klaustr­inu kon­ung­lega skrif­aði ég hjá mér nokkrar glósur til upp­rifj­unar á því hver mun­ur­inn væri í raun milli þess hvernig ríkin tvö eiga við sína (vissu­lega ólíku og ein­stöku) for­tíð­ar­drauga. Og jú, ég þótt­ist þrátt fyrir allt vita að mun­ur­inn væri mark­verð­ur. Frum­nið­ur­stöður þess­arar lestar­ferðar voru eft­ir­far­andi:

Ólíkt stöð­unni á Spáni eru á Íslandi engar átaka­línur á vett­vangi stjórn­mál­anna um arf­leifð mis­beit­ingar rík­is­valds og rík­is­of­beld­is, hvorki almennt séð né í ein­stökum mál­um. Þar dettur for­ystu­fólki flokk­anna lík­lega ekki í hug að móta ein­hvers konar stefnu um þennan hluta for­tíð­ar­inn­ar. Þegar mál af þessum toga koma upp, þegar ein­hver opin­ber stofnun er sökuð um að hafa brotið gegn varn­ar­lausu og við­kvæmu fólki og krafa er gerð um rann­sókn eða upp­gjör, þá einmitt hefur stjórn­mála­stéttin það eitt að segja að slík mál verði að „hefja yfir skot­grafir póli­tík­ur­inn­ar“. Eins og þau hafi ekki verið og séu ekki póli­tísk. En það lýsir auð­vitað bara þeirri skoðun að eini hæfi­legi vett­vang­ur­inn fyrir ofbeld­is­mál hins opin­bera séu ein­hverjar enn aðrar ógegn­sæjar stofn­an­ir, ráðu­neyti, nefndir og svo vænt­an­lega dóm­stól­ar. Alls ekki Alþingi, og ekki vett­vangur opin­berrar umræðu.

Spænska dæmið sýnir að þetta eru ekki eins sjálf­sögð sann­indi og hægt væri að álykta út frá orð­ræðu íslensks stjórn­mála­fólks. Spurn­ingin stendur þó enn og eflaust er hægt að tína til rök í báðar átt­ir: hvort ætli sé holl­ara fyrir lýð­ræðið og lík­legra til árang­urs fyrir þolendur að stjórn­málin taki af skar­ið, eða þetta renni í nið­ur­skornum bitum til emb­ætt­is­manna eða dóm­ara? 

Reynsla mín og minnar fjöl­skyldu ætti að geta gefið nokkuð afdrátt­ar­lausa vís­bend­ingu um svar­ið. Í skuggum íhalds­samra og ætt­gengra stjórn­kerfa, eins og því sem haldið er við á Íslandi, erum við alla­vega ekki lík­leg til að sækja stóra sigra.

Auð­vitað mætti halda áfram og spyrja hverju vett­vang­ur­inn og formið breyta ef við komum hvort sem er til með að ganga ein og ein­mana um afskekkt eyði­býli for­tíð­ar­inn­ar. Ég held þó að þessir hlutir skipti máli. Það skiptir máli að fá stuðn­ing og eins að ná fram í dags­birt­una sjón­ar­miðum aft­ur­halds og afneit­un­ar.

Þangað til það hins vegar raun­ger­ist á Íslandi megum við sem eftir stöndum til með að minna á okkur og segja í kór með öðrum málsvörum þolenda rík­is­of­beldis um víða ver­öld: fólkið okkar er kannski dáið, fólkið okkar er kannski lúið; en við erum hér enn, við minn­umst fólks­ins okkar og ætlum ekki að gleyma hvernig komið var fram við það.

Höf­undur er dótt­ur­sonur og nafni fyrrum dóm­þola í Guð­mund­ar- og Geir­finns­máli.