Sós­í­alista­flokk­ur­inn virð­ist eiga fimm erindi: (i) Að efla jöfn­uð; að útrýma fátækt, sem hér verður nefnt fyrst af öllu, (ii) að auka rétt­læti; styrkja mann­rétt­indi og vinna gegn spill­ingu, (iii) að fella nýfrjáls­hyggj­una sem við­mið í stjórn­málum og koma á blönd­uðu hag­kerfi með sam­fé­lags­legum lausnum, (iv) að takast á við áskor­anir fram­tíðar og móta hreyf­an­legt þjóð­fé­lag sem rímar við hina hröðu fram­þróun og (v) að efla alþjóð­leg tengsl þeirra sem berj­ast gegn mis­skipt­ingu og ofbeldi auðs­ins. Þá þurfa sós­í­alistar sér­stak­lega að var­ast skoð­ana­kúgun og þjóð­ar­fá­tækt, sem hefur fylgt þeim eins og skugg­inn í a.m.k. öld – og þeir geta ekki þvegið hendur sínar af.

Marga rekur í rogastans þegar Sós­í­alista­flokkur Íslands er kom­inn með fjóra menn inn á Alþingi sam­kvæmt skoð­ana­könn­un­um. Var sós­í­al­ism­anum ekki hafnað í eitt skipti fyrir öll um 1990?

Komm­ún­istar/sós­í­alistar síð­ustu aldar héldu að þeir myndu óhjá­kvæmi­lega taka við stjórn sam­fé­lag­anna og köll­uðu það „sögu­legt hlut­verk“ sitt. Þeir þurftu aðeins að bíða eftir að þjóð­fé­lagið þró­að­ist. Þetta gekk ekki upp. Einnig byggðu þeir á stétt­grein­ingu Marx, sem nú á ekki við því hin mennt­aða milli­stétt er að verða stærsta stéttin og þeir sem eru utan vinnu­mark­aðar kúg­að­asti hóp­ur­inn, en ómennt­uðum verka­lýð fækk­ar. Fleira og enn alvar­legra hefur komið á dag­inn. Ekk­ert form efna­hags­kerfis hefur komið fram sem getur keppt við kap­ít­al­ismann og nán­ast öll sós­íal­ísk ríki hafa fallið vegna fátækt­ar. Þá hafa skoð­ana­of­sóknir og skelfi­leg kúgun og morð fylgt sós­í­al­ism­anum ekk­ert síður en fas­ism­an­um. Það var því með tölu­verðum létti sem mann­kynið kvaddi sós­í­al­ismann. Þess vegna þarf til­vera Sós­í­alista­flokks Íslands sér­stakrar rétt­læt­ingar við.

Eftir stendur þó að „bland­að“ hag­kerfi eins og byggt var upp á Norð­ur­löndum um miðja síð­ustu öld, gaf lengi besta raun – í öllum þjóð­fé­lags­til­raunum síð­ustu aldar – og bar með sér mestu hag­sæld, mesta jöfn­uð, minnsta skoð­ana­kúgun og sívax­andi hag­sæld þjóð­ríkj­anna. Nú er að vísu allt breytt og hraði breyt­inga slíkur að fram­þró­unin á sér enga sam­lík­ingu í sögu manns­ins og lausnir verða ekki sóttar til eldri aðstæðna, nema með veru­legum rétt­læt­ing­um. Og þær rétt­læt­ingar gætu verið að nor­rænu kerfin hafi reynst svo vel að þau séu alls ekki úrelt – eins og margir héldu, m.a. sós­í­alde­mókrat­ar, eftir alls­herj­ar­sigur frjáls­hyggj­unnar í heim­inum um 1990. Þær lausnir gætu átt við enn í dag, þótt heim­ur­inn sé ger­breytt­ur. En á sama tíma hefur heim­ur­inn minnkað svo mikið að þjóð­ríkið er sprungið utan af atvinnu­lífi, mennta­mál­um, stjórn­málum og félags­málum og hann býr við nýjar áskor­anir sem þarf að ein­hverju leyti að fram­kvæma á yfir­þjóð­legum vett­vangi.

En skoðun þá þær áskor­anir sem á þess­ari öld hafa orðið til að end­ur­vekja ein­hvers konar sós­í­al­isma. Hér er að vísu átt við það sem alltaf var kall­aður sós­í­alde­mókrat­is­mi, engum dettur sós­íal­ískt þjóð­fé­lag í hug lengur og nafnið Sós­í­alista­flokk­ur­inn gefur nei­kvæða mynd – heldur breytt fram­kvæmd innan kap­ít­al­ism­ans og þá á for­sendum þeirra hópa sem eru utan vinnu­mark­aðar og lægstu tekju­tí­und­ar­innar á vinnu­mark­aði. Það er hin nýja verka­lýðs­stétt.

Að efla jöfnuð

Þegar þetta er skrifað eru um 110 þús. manns yfir 18 ára utan vinnu­mark­aðar (at­vinnu­laus­ir, öryrkjar, aldr­aðir og náms­menn) og kannski 170 þús. manns á vinnu­mark­aði. Af þeim er sífellt stækk­andi hópur í verk­taka­vinnu* – þannig að reikna má með að um helm­ingur allra 18 ára og eldri lifi innan kerfa verka­lýðs­hreyf­ing­ar­inn­ar/at­vinnu­rek­enda á næstu árum – og þá helm­ingur utan þeirra. Öll reglu­setn­ing í þjóð­fé­lag­inu mið­ast samt við kerfi verka­lýðs­fé­lag­anna/at­vinnu­rek­enda og hinir standa fyrir utan þau – og þannig fyrir utan stærsta og mik­il­væg­asta hluta félags­mála­kerf­anna.

Fátækt er einkum í hópnum utan vinnu­mark­aðar og nær einnig til neðstu tíund­ar­innar á vinnu­mark­aði. Lík­legt er að margir atvinnu­lausir fái ekki vinnu eftir COVID. Und­ir­stéttin á Íslandi er því einkum þeir sem eru utan vinnu­mark­aðar – og kúg­að­astir þeir sem eru í leigu­hús­næði. Þar sem tæknin er smám saman að frelsa okkur undan vinn­unni er hóp­ur­inn utan vinnu­mark­aðar stækk­andi – og það er sá hópur sem sós­í­alistar hljóta að miða bar­áttu sína við. Hann stendur utan allra helstu kerfa sem atvinnu­rek­endur og verka­lýðs­hreyf­ingin hafa samið um fyrir sína félags­menn (þjón­usta sem ríkið hefur van­rækt á sviði félags­mála, upp­bygg­ing sjúkra­sjóða, orlofs­þjón­usta, virkni­þjón­usta og líf­eyr­is­sjóða), nema hvað aldr­aðir hafa aðgang að líf­eyr­is­sjóð­um, en flestir þeirra eiga þó lít­inn rétt enn sem komið er og full rétt­indi fyrir alla á vinnu­mark­aði nást ekki fyrr en 2088. Öll þessi kerfi eru í nágranna­ríkj­unum í aðal­at­riðum rekin af opin­berum aðilum og standa öllum þjóð­fé­lags­þegn­unum til boða. Það þurfa þau líka að gera hér.

Það þarf einnig að efla jöfnuð í stærra sam­hengi, svo sem milli kynja, ald­urs­hópa, án til­lits til upp­runa o.s.frv. Þá þarf að koma á jöfnu vægi atkvæða, en lýð­ræðið er veru­lega skekkt; um 53 þús. íslenskir kjós­endur á höf­uð­borg­ar­svæð­inu eru utan kosn­inga­réttar vegna misvæg­is­ins eins og er og allir af erlendum upp­runa sem ekki hafa íslenskan rík­is­borg­ara­rétt. Sam­an­lagt telja þessir rétt­lausu hópar á höf­uð­borg­ar­svæð­inu fleiri en allir kjós­endur lands­byggð­ar­kjör­dæmanna eru.

[*Um­breyt­ing nýrrar þekk­ingar í þjóð­fé­lags­leg verð­mæti á sér stað með nýsköpun og af sprota­fyr­ir­tækj­um. Með ein­földun má segja að af hverjum 50 sprota­fyr­ir­tækjum verði 49 gjald­þrota, en þetta eina sem sigrar heim­inn greiðir allan kostn­að­inn og mikið meira en það. Eftir stendur að þekk­ing allra starfs­mann­anna er til staðar og nýt­ist næsta sprota­fyr­ir­tæki. Verk­taka er meg­in­form vinnu og hreyf­an­leiki vinnu­aflsins innan þekk­ing­ar­iðn­að­ar­ins skapar mestan þjóð­ar­auð – á kostnað atvinnu­ör­ygg­is. Þjóð­fé­lagið þarf því að tryggja hag þessa fólks í nýju almanna­trygg­inga­kerf­i.]

Að auka rétt­læti

Rétt­læti snýst bæði um að styrkja það og að hafna veik­ingu þess. Það þarf að styrkja spill­ing­ar­varnir hér á landi og efla ábyrgð­ar­til­finn­ingu, einkum hjá þeim sem eru full­trúar almenn­ings og fara fyrir í atvinnu­lífi og félags­lífi. Það þarf að vinna gegn spill­ingu á grund­velli sann­gjarnar reglu­setn­ing­ar; ekki á for­sendum dóm­stóls göt­unn­ar.

Þá þarf að meta þann árangur sem náðst hefur – Ísland er í hópi bestu og rétt­lát­ustu þjóð­fé­laga í heim­in­um, raunar í sög­unni – og leita fyr­ir­mynda hjá öðrum þjóðum sem fremstar fara og er þá ein­vörð­ungu átt við hin Norð­ur­löndin og ESB, en ástand mann­rétt­inda­mála er víða slæmt ann­ars stað­ar. Stór­veldið Kína, sem stýrir að veru­legu leyti hug­bún­að­ar­gerð fyrir þriðja heim­inn, hefur farið fyrir í gerð kerfa sem gefur mögu­leika á að loka á óæski­legar skoð­an­ir, fylgj­ast með fólki á net­inu og á götu, heim­ili o.s.frv. Mörg þess­ara kerfa hafa jafn­vel borist til Vest­ur­landa – og almennt má segja að lýð­ræðið standi höllum fæti í tækni­þró­un­inni vegna hins glæsi­lega upp­gangs alræð­is­ríkja, segjum Kína og vegna tækni­þró­un­ar­innar sjálfr­ar; einkum upp­lýs­inga­tækni og líf­tækni og vegna þess að minnk­andi heimur hefur ekki fundið form þar sem sam­staða er um ábyrgð­ar­keðju frá íbúum til yfir­þjóðlegs valds.

Þá hótar tækni­þró­unin að gera lýð­ræðið marklaust; með sál­fræði­hern­aði sem getur svín­beygt þjóðir undir ákveðnar hug­mynd­ir. Enn hættu­legra verður ástandið þar sem bar­átta heims­veld­anna fer nú fram á net­inu – og gagn­vart almenn­ingi. Rúss­land herjar nú á Vest­ur­lönd og hefur ásamt olíu­ríkj­unum tölu­verð áhrif á skoð­ana­myndun á Íslandi eins og rann­sóknir sýna.

Ógnir líf­tækn­innar eru marg­vís­legar og að litlu leyti komnar fram, m.a. þær að yfir­stéttin kaupi sér „nýjan lík­ama og sál“ með erfða­efna­breyt­ingum og í þessu máli er auðs­skipt­ingin grund­vall­ar­at­riði – yfir­stétt­irnar geta orðið að yfir­burða­stétt­um. Þá er umbreyt­ing mann­kyns­ins að verða mögu­leika með breyt­ingum á DNA fólks o.fl. og gæti sitt sýnst hverjum í hvaða átt skuli halda.

Hér á landi þarf að sam­þykkja fleiri alþjóð­lega samn­inga sem tryggja rétt­indi minni­hluta­hópa – en á sama tíma að verja öll þau rétt­indi sem feng­ist hafa fram með EES-að­ild­inni; í stjórn­sýslu, varð­andi upp­lýs­inga­gjöf, per­sónu­vernd, sam­keppni, breyt­ingar á skipu­lagi atvinnu­lífs og opin­berrar þjón­ustu til að tryggja óhæði aðila o.s.frv. Við þurfum vald­dreif­ingu (sem sós­í­alistar voru mót­fallnir á síð­ustu öld) og alþjóð­lega hand­leiðslu á nýjum svið­um.

Að fella nýfrjáls­hyggj­una

Enda þótt frjáls­hyggjan hafi sigrað fas­is­mann og nas­is­mann um miðja síð­ustu öld og hug­mynda­kerfi komm­ún­ism­ans um 1990 og staðið uppi sem eina mögu­lega hug­mynda­fræði stjórn­mál­anna – fór hún fram úr sér með nýfrjáls­hyggj­unni – og nú er hún í sjálfu sér fallin og ræður á engan hátt við þær aðstæður sem mynd­ast hafa í heim­in­um.

Frjáls­hyggjan ræður ekki við tækni­þró­un­ina og því síður við líf­tækni­þró­un­ina. Tækni­þró­unin hótar að gera hluta mann­kyns­ins atvinnu­lausan – sem kallar á alger­lega nýja hug­mynda­fræði­lega nálgun flestra kerfa, ekki bara almanna­trygg­inga, heldur jafn­vel trú­ar­bragða (um iðni og aðrar dyggð­ir) – það má orða þetta þannig að tæknin frelsi fólk frá vinn­unni – og eftir stendur að skil­greina þarf upp á nýtt kröfur almenn­ings gagn­vart sam­fé­lag­inu. Í stað þess að eiga heimt­ingu á atvinnu á fólk heimt­ingu á vel­sæld, sem þýðir end­ur­skipan auð­skipt­ing­ar.

Almennt snýst nýfrjáls­hyggjan um að einka­væða opin­bera þjón­ustu á kostnað sam­fé­lags­legra lausna. Hún er líka öfga ein­stak­lings­hyggja og hug­mynda­fræði þeirrar þró­unar að jákvætt sé að fáir verði ríkir á kostnað margra.

En það má ekki blanda henni saman við aðra þróun sem fellur saman við hana í tíma; sem er þróun tækn­innar - en afköst hennar í orsaka­sam­hengi við lækk­andi vöru­verð og hækk­andi laun þýðir sístækk­andi þjón­ustu­ein­ingar með auk­inni hag­kvæmni og skil­virkni – þannig að lík­legt er að aðeins eitt fyr­ir­tæki geti þjónað hinum litla íslenska mark­aði á sumum svið­um. Það verður til hags­bóta fyrir þjóð­fé­lagið í heild og stendur því undir mestri vel­ferð. Það getur einnig þýtt að íslenski mark­að­ur­inn verði of lít­ill til að veita sam­bæri­leg verð og ger­ast í nágranna­ríkj­unum og þarf þá íslenskt atvinnu­líf að fara í útrás. Heim­ur­inn er lít­ill og afköst tækn­innar hrika­leg, erfitt virð­ist verða að forð­ast fákeppni og ein­ok­un.

Að takast á við áskor­anir fram­tíðar

Miklar fram­farir dynja á mann­kyn­inu, þannig að í mann­kyns­sög­unni er ekk­ert sam­bæri­legt tíma­bil að finna. Óhjá­kvæmi­legt virð­ist að sífelld vinna eigi sér stað við end­ur­gerð kerfa a.m.k. á sviði félags-, stjórn- og atvinnu­mála við þessar aðstæður og ekki er ger­legt að líta í bak­sýn­is­speg­il­inn – engar for­sendur halda nema um stuttan tíma. Nýjar lausnir eru óhjá­kvæmi­legar því að for­sendur eru eins og á færi­bandi tím­ans.

Þá er eins og almenn menntun beri með sér blóma­vöxt sem sífellt springur betur og betur út og sér ekki fyrir end­ann á því – þegar átt er við fram­farir á öllum sviðum mann­legrar virkni. Það er eins og geta mannsin hafi verið í dróma. Sós­í­alistar styðja almenna menntun og vinna með þeirri þróun sem hún ber með sér.

Þetta kallar sér­stak­lega á nýsköpun í stefnu sós­í­alista, þeir þurfa að skoða hvernig nýjar almanna­trygg­ingar geta þjónað almenn­ingi og þjóð­fé­lag­inu best og hvernig eðli­legt er að stjórn­mál og þjóð­fé­lags­leg gildi þró­ist almenn­ingi til hags­bóta.

Á Íslandi hefur ríkt varð­staða um öll meg­in­kerfi þjóð­fé­lags­ins s.s. sjáv­ar­út­veg, land­bún­að, stjórn­ar­skrá og önnur kerfi og gömlu atvinnu­grein­arnar eru sam­ofnar rík­is­kerf­inu, flokk­unum og bjóða nán­ast fram til Alþing­is. Sós­í­alistar vilja brjóta upp þessa varð­stöðu og byggja upp fjöl­breytt atvinnu­líf með nýsköpun og hug­viti – og upp­bygg­ingu háskóla­deilda úti á landi. Raunar hefur lands­byggð­inni blætt út með varð­stöð­unni um gömlu atvinnu­grein­arn­ar, en ný tækni fækkar stöðugt störfum í þeim greinum og sá sem vill auk­inn kvóta til þorpa sem byggða­úr­ræði, stuðlar að áfram­hald­andi minnk­andi atvinnu þar.

Ef sós­í­alistar horfa aftur fyrir sig og heimta að atvinnu­lífið verði eins og var fyrir 30-50 árum verða þeir áhrifa­lausir við mótun fram­tíð­ar­inn­ar, nán­ast nátt­tröll. Það ber því miður á hinum gömlu hug­myndum Alþýðu­banda­lags­ins í flokknum - að færa eigi klukku tím­ans aftur á bak, kallað „end­ur­reisum mjólk­ur­búð­irn­ar“).

Að efla alþjóð­leg tengsl

Heim­ur­inn er orð­inn lít­ill og verk­efni tækn­innar eiga nú að vera að bjarga honum til fram­tíð­ar, skapa öllum jöfn lífs­gæði og gera mann­kynið að herra alheims­ins, sem er nálægra en fólk held­ur. Óskamm­feilni og kúgun auð­fyr­ir­tækja og alþjóð­legra hringja (skattaund­anskot, mút­ur, kúgun þjóða) og ekki síður upp­lýs­inga­tæknin og líf­tæknin kalla eftir alþjóð­legri reglu­setn­ingu sem ég hef kallað alheims­stjórn­sýslu­stig. Jafn­framt er eðli­legt að menn­ing­ar­lega sam­leitir heims­hlutar móti sér reglu­setn­ingu á ákveðnum sviðum og eru NAFTA, ESB, ASEAN og frí­versl­un­ar­samn­ingur Kyrra­hafs­ríkja dæmi um slíkt stjórn­sýslu­stig. Óhjá­kvæmi­lega minnkar vægi þjóð­rík­is­ins í síminnk­andi heimi og hvort sem það er gott eða vont – er ekki nokkur leið að hindra það. Verk­efni mann­kyns­ins kalla á það.

Alþjóð­legt hlut­verk sós­í­alista er að sam­eina fram­farasinnuð öfl í öllum löndum við að auka jöfnuð og rétt­læti, með reglu­setn­ingu og breyttu hug­ar­fari; öllum íbúum jarð­ar­innar til góða. Satt að segja og þrátt fyrir for­gengi­leika flestra gam­alla komm­ún­ískra/sós­íal­ískra hug­mynda sá Marx alþjóða­þró­un­ina fyr­ir.

Löng hefð er fyrir því að sós­í­alistar aðhyllist ein­angr­un­ar­hyggju (hófst með Stalín 1923 með kenn­ing­unni um sós­í­al­isma í einu landi) og hefur fátt valdið meiri deilum meðal þeirra. Hún loddi við Alþýðu­banda­lagið og draugar þess fall­ast í faðma við mesta hægra aft­ur­haldið í land­inu í því efni – en ekk­ert og ég full­yrði ekk­ert - hefur farið verr með sós­í­al­ismann og aukið fátækt sós­íal­ískra ríkja meira en ein­angr­un­ar­hyggja og hefur hún jafn­vel ein og sér (auk kúg­un­ar) valdið mestu um fall þeirra.

Skoð­ana­kúgun og þjóð­ar­fá­tækt

Sós­í­alistar þurfa að sanna – í ljósi sög­unnar - að þeir beri ekki með sér skoð­ana­kúgun og fátækt. Í því efni þurfa þeir að vinna lýð­ræð­is­lega innan síns flokks og utan hans og nokkur góð merki eru um það, svo sem notkun slembivals og starf­semi mála­efna­hópa. Hins vegar vantar flokk­inn stjórn­skipu­lag og dreifða yfir­stjórn og kemur skipu­lags­leysi flokks­ins á óvart. Það að hafa ekki lýð­ræð­is­legt stjórn­kerfi virð­ist leiða til ein­ræðis eins manns.

Þá þurfa sós­í­alistar að hafna þjóð­ern­is­hyggj­unni og hætta að benda á lausnir sem lækka laun almenn­ings og minnka þjóð­ar­tekj­ur. Sós­í­alistar sem vilja færa hluta þjóð­ar­auðs­ins til lægra settra hópa sam­fé­lags­ins – mega ekki jafn­framt leggja til að þjóð­ar­tekjur minnki. Fátæktin hefur verið skuggi sós­í­al­ism­ans og þurfa flokks­menn virki­lega að huga að alþjóða­hyggj­unni og þjóð­ar­tekj­un­um.

Höf­undur er stjórn­sýslu­fræð­ingur og félagi í Sós­í­alista­flokkn­um.

Þessi grein er skrifuð undir áhrifum frá bók­un­um: „Capi­tal and Idology“ eftir Thomar Pigetty, „21 les­son for the 21st Cent­ury“ eftir Yuval Noah Harari, „Draumar og veru­leiki“ eftir Kjartan Ólafs­son og „Covid-19: the great res­et“ eftir Klaus Schwab og Therry Mall­er­et.