Sú ótrú­lega hringekja sem fór af stað eftir end­ur­taln­ingu í Norð­vest­ur­kjör­dæmi, og áhrifin sem hún hafði á önnur kjör­dæmi, und­ir­strikar gall­ana í kosn­inga­kerf­inu okk­ar. Þetta er gömul saga og ný en staðan núna hefur enn og aftur orðið til­efni umræðu. Ann­ars vegar umræðu um vinnu­brögð sem hafa kallað á sér­staka rann­sókn en hins vegar um sjálft reglu­verk­ið. Eftir Alþing­is­kosn­ingar 2013, 2016, 2017 og aftur í ár var styrkur flokka á þingi ekki í sam­ræmi við fylgi þeirra. Ákveðnir flokkar hafa enda í gegnum tíð­ina fengið fleiri þing­menn kjörna en atkvæða­fjöldi og stuðn­ingur kjós­enda raun­veru­lega tryggði þeim. Sú nið­ur­staða felur ein­fald­lega í sér að þingið end­ur­speglar ekki að fullu vilja kjós­enda.

Margir furða sig núna á hvers vegna þessi skekkja hefur ekki verið leið­rétt af hálfu þings­ins. Þessi skilj­an­lega og rétt­mæta gagn­rýni á hins vegar ekki við um allt þing­ið. Í vor var lögð fram til­laga til að taka á þessu. Að til­lög­unni stóðu þing­menn þriggja flokka. Við Björn Leví Gunn­ars­son og Guð­mundur Andri Thors­son. Frum­varp um ný kosn­inga­lög hafði verið lagt fram af Stein­grími J. Sig­fús­syni en þar var ekki gerð nein til­raun til að tryggja að þing­styrkur flokka yrði í betra sam­ræmi við vilja kjós­enda. Frum­varpið til kosn­ing­laga fékk fína máls­með­ferð í þing­inu en engu síður vant­aði  að taka á þessu grund­vall­ar­at­riði af hálfu meiri­hlut­ans. Það er því ekki svo að þingið hefði ekki tíma eða að það gleymd­ist. Breyt­ing­ar­til­laga okkar við frum­varp til kosn­inga­laga var hins vegar felld af þing­mönnum meiri­hlut­ans og Mið­flokks. Póli­tískar línur um málið urðu ljósar í atkvæða­greiðslu og nið­ur­staðan felur í sér stuðn­ing meiri­hlut­ans við að áfram ríki gríð­ar­lega mikið ójafn­vægi milli kjós­enda.

Virð­ing við vilja kjós­enda

Til­lög­urnar sem lágu fyrir þing­inu voru tví­þætt­ar. Ann­ars vegar um fjölgun jöfn­un­ar­sæta til að tryggja að flokkar fengju þing­menn í sem mestu sam­ræmi við fjölda atkvæða. Hins vegar um jöfnun atkvæða­vægis milli kjör­dæma til að stuðla að auknu jafn­rétti milli kjós­enda. Áður hafði þing­flokkur Við­reisnar líka lagt fram sér­stakt frum­varp um jafn­ara vægi atkvæða, en það mál komst ekk­ert áleið­is.

Jafnt vægi atkvæða eftir búsetu telst til mann­rétt­inda að mati ÖSE (Ör­ygg­is- og sam­vinnu­stofnun Evr­ópu) og Fen­eyja­nefnd­ar. Það vill gleym­ast að hér er um mann­rétt­inda­mál að ræða. Það leiðir hins vegar af skipt­ingu landa í kjör­dæmi að vægi atkvæða verður aldrei hnífjafnt og það er ekki heldur mark­mið­ið. Spurn­ingin snýst því um hversu mikið þetta ójafn­vægi má vera svo það brjóti ekki gegn mann­rétt­indum fólks. Talið hefur verið að misvægi milli kjör­dæma geti verið um 10-15%. Hér er mun­ur­inn næstum 100% þar sem hann er mest­ur. Stjórn­ar­skráin gerir ráð fyrir að styrkur þing­flokka sé í sam­ræmi við fylgi þeirra í land­inu og það er svo hlut­verk Alþingis að útfæra þetta mark­mið í kosn­inga­lög­um. Að meiri­hluti Alþingis kjósi að gera það ekki felur í sér alvar­lega van­virð­ingu við stjórn­ar­skrá lands­ins.

Umræða á villi­götum

Umræða um jafnt vægi atkvæða er við­kvæm. Mik­il­vægt er hins vegar að hafa í huga að þessi umræða snýst um tvennt, jafnt vægi flokka og atkvæða­vægi kjós­enda. Kjós­endur á lands­byggð­unum hafa skilj­an­lega áhyggjur af sinni stöðu. Atkvæða­vægi þeirra myndi þó ekki breyt­ast þó tryggt yrði að þing­menn hvers flokks yrðu í sem mestu sam­ræmi við fylgi hans.

Hitt mál­ið, varð­andi jafnt vægi atkvæða eftir búsetu, myndi fækka þing­mönnum lands­byggð­ar­innar eitt­hvað en ekki jafn mikið og sumir halda fram. Stundum er talað eins og fullur jöfn­uður eftir búsetu myndi í reynd þýða að allir þing­menn lands­ins kæmu af Suð­vest­ur­horn­inu. Slík nið­ur­staða væri óverj­andi með til­liti til mann­rétt­inda­sjón­ar­miða. Engin ástæða er hins vegar til að ætla að svo verði. Stjórn­ar­skráin mælir fyrir um að hvert kjör­dæmi skuli eiga að minnsta kosti sex kjör­dæma­kjörna þing­menn. Stjórn­ar­skráin ver því öll kjör­dæmi lands­ins með þeim hætti að þau munu aldrei eiga færri þing­menn en sem því nem­ur. Nú eru þing­menn í Norð­vest­ur­kjör­dæmi t.d. átta tals­ins. Ójafn­vægi atkvæða er meira en 100% á milli Norð­vest­ur- og Suð­vest­ur­kjör­dæm­is. Fyrir næstu kosn­ingar verður þing­mönnum Norð­vestur fækkað í sjö í sam­ræmi við stjórn­ar­skrá lands­ins. Yrði farið í að jafna leik­inn að fullu innan þess ramma sem stjórn­ar­skráin mælir fyrir um yrðu þing­menn Norð­vestur sex tals­ins og gætu aldrei orðið færri en svo. Þeim myndi fækka um einn til við­bót­ar. Það er því af og frá að kjör­dæmi lands­byggð­ar­innar myndu glata sínum full­trúum á þingi eins og stundum mætti ætla af umræð­unni.

Hvers vegna skiptir þetta máli?

Kjós­endur í Suð­vest­ur­kjör­dæmi búa við þann ólýð­ræð­is­lega veru­leika að atkvæði þeirra er í reynd hálft. Fullur jöfn­uður eftir búsetu kjós­enda myndi hafa þau áhrif að þing­menn lands­byggð­ar­innar yrðu 23 tals­ins í stað 27. Sú staða felur ekki á nokkurn hátt í sér að lands­byggð­irnar eigi sér ekki sér­staka tals­menn á þingi.

Sú staða myndi hins vegar ná því fram að ekki yrði lengur sá gríð­ar­legi munur að atkvæði sumra kjós­enda telj­ist hálft sam­an­borið við atkvæði ann­arra. Þing­menn Suð­vest­ur­kjör­dæmis færu frá 14 í 18 við fullan jöfnuð en þing­mönnum Reykja­vík­ur­kjör­dæmanna myndi hins vegar ekki fjölga. Það er hægt að jafna leik­inn með til­liti til búsetu með ein­földum breyt­ingum á kosn­inga­lögum þannig að þetta ójafn­vægi verði ekki jafn alvar­legt og nú er. Ákvæði stjórn­ar­skrár um 6 þing­menn að lág­marki tryggir öllum kjör­dæmum lands­ins kjör­dæma­kjörna þing­menn. Til­lögur um lag­færa þetta órétt­læti lágu fyrir á þingi í vor. Rík­is­stjórn­ar­flokk­anir höfn­uðu því og kusu að við­halda þessu ójafn­vægi. Og vilji kjós­enda er enn ekki að öllu leyti virtur við úthlutun þing­sæta til flokk­anna.

Höf­undur er þing­maður Við­reisn­ar.