Ég hef unnið við að temja, þjálfa og rækta hross frá blautu barns­beini. Ég hef síðan unnið sem dýra­læknir síðan 2003 bæði sem hér­aðs­dýra­lækn­ir, þjón­ustu­dýra­læknir og svo sjálf­stætt starf­andi dýra­læknir og með­höndlað í minni vinnu ótelj­andi hross.

Í þess­ari veg­ferð minni hef ég sankað að mér mjög víð­feðmri þekk­ingu og lesið óhemju mikið af gögn­um/­rann­sóknum á atferli hrossa og sjúk­dómum og með­höndl­un. Hef unnið með ótal mörg hross sem hafa orðið fyrir bæði and­legum og lík­am­legum skaða.

Þar sem fólk virð­ist eiga mjög erfitt með að setja sig í spor hests­ins sem ekki til þekkja langar mig ekki síst að fræða og fara í gegnum þá upp­lifun sem hest­ur­inn verður fyrir við þessa með­höndlun sem blóð­takan getur verið og afleið­ingar henn­ar.

Hestar eru gíf­ur­lega næmar skepnur og skyni gæddar ver­ur. Þeir upp­lifa til­finn­ingar svo sem hræðslu, kvíða, missi, ein­mana­leika, ánægju, gleði og svo til allar aðrar til­finn­ingar eins og við mann­skepn­an. Hestar læra af reynsl­unni – með því að prófa sig áfram og eru sér­fræð­ingar í að nema hin minnstu smá­at­riði. Hestar taka eftir mun minni merkjum en mað­ur­inn. Hestar hafa ekki rök­hugsun og vegna þess geta þeir ekki dregið álykt­an­ir, þeir læra bara af reynsl­unni (al­hæf­a).

Þar sem hestar eins og önnur spen­dýr læra af fyrri reynslu man hest­ur­inn best af öllu eftir spennu og hræðslu og myndar oft sér­stak­lega sterk tengsl við slæmar/sársukafullar minn­ing­ar. Hann er bráðin og lítur á okkur sem rán­dýr. Sem bráð eru hestar ein­stak­lega færir í að fela sárs­auka/v­an­líð­an, mega ekki sýna rán­dýr­inu veik­leika sýna. Því miður fyrir hest­inn getur þetta haft áhrif á vel­ferð þeirra, þar sem eig­end­ur/um­ráða­menn/­dýra­læknar gera sér ekki oft grein fyrir því. Það getur leitt til þess að þeim er oft mis­boðið and­lega og lík­am­lega.

Hvað ger­ist hjá mer­i/hesti sem lendir í þeim aðstæðum sem blóð­merar eru settar í? Þær eru reknar inn í þröng­ann töku­bás aðskildar frá sínu fol­aldi, mýldar og höfuð reyrt upp, síðan er bakstrekkj­ari settur yfir bakið á þeim. Bara það að hún er mýld og höfuð reigt upp veldur hrossum gíf­ur­legri van­líðan og getur valdið algjörri ofsa­hræðslu og mik­illi slysa­hættu. Þessar aðfarir gera þeim ókleift að fara fram, aft­ur, til hliðar eða að prjóna upp. Eina und­an­komu­leiðin er að leggjast, sem er það versta sem flótta­dýr getur hugsað sér til að flýja undan hætt­unni.

Það er ekki hægt að útskýra fyrir hest­inum að þetta taki ein­ungis nokkrar mínu­t­ur, hann upp­lifir sig í bráðri lífs­hættu. Oftar en ekki eru blóð­merar lítið eða ótamdar hryssur og upp­lifunin er alger ang­ist/hræðsla og sárs­auki og þær berj­ast um en kom­ast ekki und­an.

Lært hjálp­ar­leysi

Í lýs­ingum Ísteka segir „temj­ist þær á nokkrum skiptum og standi þá kjurr­ar“ og „Því er ekki að neita að ýmis­legt getur gengið á í byrj­un, en flestar hryssur temj­ast ótru­lega fljótt“ (Egg­ert Gunn­ars­son et al, 1982).

Afhverju gera þær það? Hest­ur­inn eins og öll dýr reynir að forð­ast sárs­auka/hættu. Þegar það er gert ómögu­legt að flýja, byrja þeir oft­ast á að vera æstir og berj­ast um, bíta, slá, reyna að flýja hætt­una/sárs­auk­ann. Þegar þeir finna að sama hvað þeir gera geta þeir ekki kom­ist undan áreit­inu gef­ast þeir upp.

Þeir hestar geta farið yfir í það sem kallað er lært hjálp­ar­leysi (e. lear­ned helpless­ness) sem er skil­greint sem and­legt ástand þar sem dýrið/ein­stak­ling­ur­inn lærir að það hefur enga stjórn á óþægi­legum eða skað­legum aðstæð­um. Öll þeirra við­brögð eru til­gangs­laus og þau eru hjálp­ar­laus. Það eru var­an­legar líf­fræði­legar afleið­ingar sem ná mun lengra og dýpra en að geta ekki forð­ast áreitið eða sárs­auk­ann.

Þegar hestar geta ekki kom­ist undan sárs­auk­anum eða áreit­inu er það þeirra lausn að virð­ast rólegir og aðgerð­ar­lausir til að draga ekki athygli rán­dýrs­ins að sér. Hjá þessum hestum mælist oft hærra magn cortisol sem er stress­horm­ón, einnig sjást oft maga­sár hjá þessum hestum og eru þeir oft með skert ónæm­is­kerfi.

Lært hjálp­ar­leysi sýnir svipuð ein­kenni og not­ast við svip­aðar heila­brautir og mik­ill sárs­auki í iðra­líf­færum, t.d deyfð, sinnu­leysi, minni árverkni, lægri púls og lægri blóð­þrýst­ing­ur. Látum ekki blekkj­ast af þeim merum sem teym­ast inn í bás­inn „sjálf­vilj­u­g­ar“ án bar­áttu, þær eru búnar að kom­ast að því að þær kom­ast ekki undan og hafa gef­ist upp.

Lýs­ing blóð­mera­bónda af hans upp­lifun á hvernig hans merar breytt­ust við blóð­tök­una eftir eitt ár í blóði er skýrt dæmi um lært hjálp­ar­leysi. En hann lýsir þvi þannig að merar sem áður voru spakar og sótt­ust eftir snert­ingu við mann­inn urðu eftir nokkur skipti dauf­ar, kaldar og forð­uð­ust snert­ingu manns­ins.

Okkar sam­leið og vinna með hest­inum á að byggj­ast á sam­vinnu ekki þving­unum og ofbeldi. Tamn­ing­ar- og þjálf­un­ar­að­ferðir sem kenndar eru í dag byggj­ast á hest­vænum aðferðum og leit­ast er við að útrýma aðferðum sem byggj­ast á þving­unum og ofbeldi.

Í dag eigum við að vita betur og gera betur í allri okkar vinnu og umgengni við hross. Þessi með­höndlun sam­rým­ist ekki þeim hug­myndum sem við höfum um dýra­vel­ferð í dag. Íslenski hest­ur­inn hefur ein­stak­lega gott geðslag, er yfir­veg­aður og þol­góður en þarna er eng­inn vafi á því að verið er að seil­ast inn í sál­ina og það er ekki ásætt­an­legt.

Ég tel því þessa með­höndlun vera skýrt brot á lögum um vel­ferð dýra 2013 nr. 2013/55. Þar er skýrt tekið fram að mark­mið laga þess­ara er að stuðla að vel­ferð dýra, þ.e. að þau séu laus við van­líð­an, hungur og þorsta, ótta og þján­ingu, sárs­auka, meiðsli og sjúk­dóma, í ljósi þess að dýr eru skyni gæddar ver­ur. Enn­fremur er það mark­mið lag­anna að þau geti sýnt sitt eðli­lega atferli eins og frekast er unnt.

Einnig er í reglu­gerð um vel­ferð hrossa nr. 910/2014 tekið fram að til­gangur reglu­gerð­ar­innar er að tryggja vel­ferð og heil­brigði hrossa með góðri með­ferð, umsjá og aðbún­aði. Leit­ast skal við að hross geti lifað í sam­ræmi við sitt eðli­lega atferli eins og fram­ast er kost­ur. Einnig er í 9. gr tekið fram að óheim­ilt er að þvinga hross í höf­uð­burð með bún­aði sem gefur ekki eftir eða að upp­gefa hross með bind­ingum eða öðrum þving­un­um.

Það er engum blöðum um það að fletta að þessar merar eru að upp­lifa van­líð­an, ótta og sárs­auka og eru beitt þving­unum með bind­ing­um.

Blóð­magn og blóð­hagur

Blóð­magn sem tekið er úr þessum merum stang­ast á við allar rann­sóknir sem skrif­aðar hafa verið um til­raunir á blóð­töku hjá hrossum, hvað þá allar við­mið­un­ar­reglur sem gilda í flestum sið­uðum löndum um til­rauna­dýr.

Haldið er fram að blóð­magn íslenska hests­ins sé 35-37 lítrar af fyr­ir­tæk­inu Ísteka. Það rétta er að sam­kvæmt birtum rann­sóknum á blóð­magni hesta er magn blóðs í hrossum að með­al­tali 75 ml/kg sem gerir að okkar hestur sem er 350-390 kg er með um 26-29 lítra.

Einnig sýna rann­sóknir að fyl­fullar hryssur séu með allt að 15% minna magn af blóði en hinn venju­legi hest­ur.

Hér á landi eru fjar­lægðir allt að 5 lítrar í einu, einu sinni í viku í allt að tvo mán­uði. Um 17-19% af heild­ar­magni blóðs­ins tekið í hverri blóð­töku.

Þar sem þessar merar telj­ast til til­rauna­dýra ættu að vera til verk­lags­reglur um blóð­tök­una en alþjóð­legar verk­lags­reglur um til­rauna­dýr bæði í Evr­ópu og Banda­ríkj­unum eru þær að það megi taka allt að 7,5% viku­lega og aldrei ráð­lagt að taka meira en 15% vegna hættu á blæð­ing­ar­losti og ef svo er þá verða að líða 4 vikur á milli blóð­töku. Einnig að ef farið er yfir 10% mörkin verði að gefa vökva í æð til að vega upp á móti blóð­tapi. Sam­kvæmt þessu mætti þá taka mest um 2 lítra.

Hross þola blóð­missi allt að 15%, í und­an­tekn­ing­ar­til­fellum jafn­vel 20–30%, án þess að þurfa á blóð­gjöf að halda en þau þurfa að minnsta kosti 1 mánuð til að jafna sig, hafa rann­sóknir sýnt. Innan Evr­ópu­sam­bands­ins og í Sviss er blóð­taka úr fyl­fullum hryssum og hryssum með folöld á spena bönnuð með öllu, nema í örlitlu magni til rann­sókna og lækn­is­með­ferð­ar. Þar sem það telst sið­ferði­lega rangt eru ekki til rann­sóknir hversu mikið blóð megi taka úr þeim. Álagið á blóð­mer­arnar er þrí­þætt á við önnur hross, þær eru að nota orku í að fram­leiða mjólk fyrir fol­aldið og að þroska hið ófædda fyl sem og að nota orku í að bæta upp fyrir það blóð­tap sem þær verða fyrir viku­lega.

Full­yrð­ing Ísteka er að þetta hafi engin áhrif á mer­arnar lík­am­lega eða þeirra blóð­bú­skap og vitna í eigin rann­sókn­ir. Engar birtar rann­sóknir frá þeim sýna fram á það og ekki er hægt að fá neinar upp­lýs­ingar varð­andi þessar rann­sóknir sem sagt er að séu fram­kvæmdar þrátt fyrir ítrek­aðar til­raun­ir.

Birt er línu­rit á vef Ísteka um hemoglobin magn í blóði, ekk­ert sagt um fjölda mera, tekið er fram að blóðprufa sé tekin á sama tíma og blóði er safn­að. Þetta getur gefið rangar nið­ur­stöður þar sem milta í hrossum er þann gert að það hefur miklar auka blóð­birgðir sem eru los­aðar við mikla áreynslu eða álag og geta aukið rauð blóð­korn og hemoglobin allt að tvö­falt í blóð­rás. Rann­sóknir á við­brögðum hjá hrossum þar sem mikið magn blóðs hefur verið tekið er að hemoglobin gildin eru að lækka í allt að viku eftir blóð­tök­una en fara svo hægt upp á við. Ráð­lagt er að taka sýni 1-7 dögum eftir blóð­töku til að fá rétt­ari nið­ur­stöðu.

Nákvæmar klínískar blóð- og efna­rann­sóknir fyrir og í kjöl­far blóð­töku ætti að vera ófrá­víkj­an­leg regla þegar um er að ræða með­ferð á til­rauna­dýr­um. Rann­sóknir sem kraf­ist er af Mat­væla­stofnun er hematokrit og hemoglobin án skýrra tíma­marka og ein­ungis á hluta hryss­anna á tveggja ára fresti, verða hins vegar að telj­ast ófull­nægj­andi með öllu.

Eina efnið sem til er á prenti um blóð­tökur á fyl­fullum merum er skrifað 1982 af Egg­ert Gunn­ars­syni og Þor­steini Ólafs­syni þegar blóð­tök­urnar eru að byrja hér á landi. Þar lýsa þeir meðal ann­ars hvaða áhrif blóð­takan getur haft á sumar mer­ar, sem híma fyrst á eft­ir, á meðan aðrar leggjast, velta sér og liggja hríð­flatar og geta þess vegna orðið afvelta. Þá segir að þeim sé líka hætt við klums sem sýnir klár­lega að þarna er verið að fara yfir mörkin og sýna ein­kenni blóð­leys­is. Sem dýra­læknir myndi ég taka þessu sem skýru merki um að hér þyrfti með­höndl­unar við.

Sam­kvæmt heim­ildum frá MAST eru til þrír íslenskir laga­textar sem eiga við um blóð­töku vegna fram­leiðslu á PMSG. Það eru lög um vel­ferð dýra nr. 55/2013, reglu­gerð nr. 910/2014 um vel­ferð hrossa og reglu­gerð nr. 460/2017 um vernd dýra sem eru notuð í vís­inda­skyni og er hún gerð eftir til­skipun ESB nr. 2010/63 sem varðar EES. Leyfi Ísteka til fram­leiðslu á PMSG bygg­ist á reglu­gerð nr. 460/2017. Þar með telst blóð­taka til lyfja­vinnslu til til­rauna á dýrum, líkt og í ESB. Nú er lög­gjöf ESB og íslensk lög­gjöf varð­andi til­raunir á dýrum byggð á lög­mál­unum þremur sem eru:

1. skipta út, það er að í öllum til­vikum sem hægt er á að nota aðrar aðferðir en dýr til til­rauna,
2. draga úr, það er draga úr þeim fjölda dýra sem notuð eru í til­raun
3. fín­stilla/­full­vinna til að lág­marka áhrif sem til­rauna­dýr verður fyr­ir.

Reyndar er meg­in­reglan sú að aðeins megi gera til­raunir á dýrum ef eng­inn önnur leið er í boði.

Allar dýra­til­raunir verða að vera metnar á grund­velli þess að vís­inda­legur ávinn­ingur á móti álagi sem lagt er á dýrin sé nauð­syn­legur og ómissandi. Þessi „dýra­til­raun“ er hvorki vís­inda­lega nauð­syn­leg þar sem gerðar hafa verið ítar­legar rann­sóknir á blóð­bú­skap hrossa og gjör­sam­lega óþörf á sviði dýra­lyfja­rann­sókna þar sem hægt er að nota aðrar aðferðir sem og önnur kemísk lyf í sama til­gangi. Nú þegar er búið að þróa aðferðir til fram­leiðslu á eCG þar sem not­aðar eru sér­stakar frumu­línur á rann­sókn­ar­stofu.

Einnig er skýrt kveðið á um það í reglu­gerð um vel­ferð hrossa, nr. 910/2014, að ekki megi gera aðgerðir á hrossum án lækn­is­fræði­legrar ástæðu en í þessu til­viki er greini­lega brotið gegn því ákvæði.

Því er blóð­taka á fyl­fullum hryssum í hagn­að­ar­skyni ólög­leg og stjórn­völd geta ekki sam­þykkt hana.

Höf­undur er dýra­lækn­ir, dýra­hnykkj­ari, hesta­maður og hrossa­rækt­andi.

Heim­ildir

Recomm­enda­tions for Ensuring Good Welfare of Hor­ses Used for Industrial Blood, Serum, or Urine Prod­uct­ion. Xavier Man­teca Vila­nova, Bonnie Bea­ver, Mette Ulda­hl, and Pat­ricia V. Turn­er. Animals 2021,11,1466.

Horse Welfare During Equine Chorionic Gona­dotropin (eCG) Prod­uct­ion. Xavier Man­teca Vila­nova, Nancy De Bri­yne , Bonnie Bea­ver and Pat­ricia V. Turn­er. Animals 2019,9,1053.

Blóð­söfnun úr fyl­fullum hryssum til lyfja­fram­leiðslu. Egg­ert Gunn­ars­son og Þor­steinn Ólafs­son. Ráðu­nauta­fundur 5. Árg 2 tlbl. 1982

A good pract­ice guide to the administration of substances and removal of blood, inclu­ding routes and volumes. Karl-Heinz Diehl, Robin Hull, David Morton, Rud­olf Pfister, Yvon Rabemamp­i­an­ina, David Smith, Jean-Marc Vidal, Cor Van De Vorsten­bosch. App­lied tox­icology vol 21, 2001.

Equine welfare. C. Wayne Mcllwraith og Bern­ard E. Roll­in, Wiley-Blackwell. UFAW

Cardiovascul­ar, Haematolog­ical and Biochem­ical Responses After Large Volume Blood Collect­ion in Hor­ses: n:Malikides, J.L.Hodg­son, R.J. Rose, D.R. Hodg­son. The vet­er­in­ary journal 2001,162

Haematolog­ical responses of repeated large volume blood collect­ion in the hor­se. N.Malakides, P.J Moll­i­son, S.W.J. Reid and M. Murray. Res­e­arch in vet­er­in­ary sci­ence 2000, 68

Reglu­gerð um vernd dýra sem eru notuð í vís­inda­skyni nr 460 26 maí 2017

Fund­ar­gerðir fagráðs um vel­ferð dýra 28 ágúst 2017 og 24 nóv­em­ber 2021

Bústjórn við nýt­ingu á blóði fyl­fullra hryssna til lyfja­fram­leiðslu BS rit­gerð maí 2019 Dag­rún Krist­ins­dóttir

Academic horse tra­in­ing. Equita­tion sci­ence in pract­ice. 2008 Andrew McClean og Manu­ela McClean

A review of knowledge reg­ar­ding blood volume and splenic res­erve in the horse. Journal of Equine Vet­er­in­ary Sci­ence Volume 3, Issue 3, 1983, Pages 94-98 Glen R.Mang­set­h1William J.Horn ofDVM1

Equine exercise physi­ology. The sci­ence of exercise in the athel­etic hor­se. Kenn­eth W. Hinchcliff BVSc (Hons)MS PhD Dip ACVIM. Raymond J.Geor BVSc MVSc PhD Dipl ACVIM. Saund­ers Elsevier 2008.

A new classification to diagnose type of anemia in Stand­ardbred hor­ses: Retrospect­ive stu­dy. Journal of equine vet­er­in­ary sci­ence 44 (2016) 21-25. Bar­bara Padal­ino, Guiseppe Rubino, Ros­anna Lacinio, Ferruccio Pet­azzi.

Develop­ment of a suita­ble manu­fact­uring process for prod­uct­ion of a bioact­ive recomb­in­ant equine chorionic gona­dotropin (reCG) in CHO-K1 cells Car­los JavierVill­arr­azaa, Sebastián Ant­uñae Mar­ía, Belén Tar­di­voe, María Cel­este Rod­rígu­eza, Pablo Mussi­ob, Luci­ano Catta­neoc, Diego Font­anaade, Pablo U.Díazch, Hugo H.Or­tegach, Andres Trí­bu­log, Alej­androM­acagnof, Gabriel A.Bófg, Natali­aCeagli­oa, Claudi­oPri­etobde Ther­iogen­ology vol 172, 15 Sept­em­ber 2021, Pages 8-19.

Ethical consider­ations in animal stu­dies. Mehdi Ghasemi and Ahmad Reza Dehpo­ur. J Med Ethics Hist Med. 2009; 2: 12. Publ­is­hed online 2009 Jul 30.

Ethical guidelines for use of animal in res­e­arch. 8/7/2019 Given by the national Committee for res­e­arch ethics in sci­ence and technology (NENT) 2018