Nú í kjöl­far þing­kosn­ing­anna hefur sprottið upp umræða um kosn­inga­kerf­ið, en einkum þó eftir end­ur­taln­ingu atkvæða í Norð­vest­ur­kjör­dæmi sem olli því að nokkrir tugir atkvæða færð­ust til. Við þetta fóru fimm jöfn­un­ar­sæti á flakk. Það er vel að umræðan er farin af stað þótt til­efnið hefði mátt vera ann­að.

Margir býsnast yfir því að kosn­inga­kerfið sé allt of flók­ið. Hlut­falls­kosn­inga­kerfi getur aldrei verið ein­falt þegar í senn er keppt að því að sætum sé rétt skipt á milli flokka miðað við lands­fylgi en um leið fái kjör­dæmin sín sæti og engar refj­ar. Fyrir því eru ein­fald­lega stærð­fræði­leg rök. Kosn­inga­kerfi með þetta tvennt að mark­miði eru á öllum Norð­ur­lönd­unum nema í Finn­landi, þar sem ekki eru nein jöfn­un­ar­á­kvæði og þar með nokk­urt ójafn­vægi milli flokka.

Norska kerfið er mjög líkt því íslenska. Það sænska er síst ein­fald­ara en það íslenska en þing­kosn­inga­kerfi Dana er miklu flókn­ara en okk­ar. Og svo mætti lengi telja. Einu kosn­inga­kerfin sem eru ein­fald­ari eru þau eng­il­sax­nesku, eins og í Bret­landi og Banda­ríkj­un­um; svokölluð West­min­ster-kerfi. Þing­menn eru þar allir kosnir í ein­menn­ings­kjör­dæmum og jöfn­un­ar­á­kvæði eru eng­in. Við það fest­ast tveir flokkar í sessi. Ekki er pláss fyrir aðra. Eina leiðin til að hasla sér völl er að brjót­ast inn í annan flokk­inn eins og Trump gerði – og var hann þó lengi í vafa hvor þeirra væri auð­veld­ari bráð. Er þetta lýð­ræð­is­legt fyr­ir­komu­lag?

Kjarni máls­ins í íslenska kosn­inga­kerf­inu er jöfn­uður á milli flokka. Það er búið að vera meg­in­mark­miðið við allar grunn­breyt­ingar á kosn­inga­lögum í nær níu­tíu ár. Með kosn­inga­lög­unum frá 1987 og aftur þeim sem gilt hafa frá alda­mótum náð­ist fullur jöfn­uður milli þing­flokka allt þar til í síð­ustu fernum kosn­ingum – að þeim nýaf­stöðnu með­töld­um. Í þrjú skipti hefur Fram­sókn­ar­flokk­ur­inn fengið mann um of en í einum þeirra Sjálf­stæð­is­flokk­ur­inn. Þetta kann að þykja bita­munur en ekki fjár, en þó hvíldi meiri­hluti rík­is­stjórnar þeirrar sem mynduð var eftir kosn­ing­arnar 2017 á slíku auka­sæti. Og nú er eitt af þeim fimm sætum sem Fram­sókn bætti við sig af sama toga.

Þrennt kemur að mínu mati einkum til álita og þá í rót­tækniröð:

1. Jöfn­un­ar­sæti

Hér er átt við sama fyr­ir­komu­lag og nú, en með end­ur­bótum á því hvernig jöfn­un­ar­sætum er útdeilt til kjör­dæm­is­lista. Í þeim efnum er í raun aðeins til ein leið sem upp­fyllir allar gæða­kröf­ur. Hún er stærð­fræði­lega ein­föld en lög­fræði­lega flókin og kemur því vart til greina. Hún er þó notuð í sumum kantón­unum í Sviss.

Ein­föld leið er sú að úthluta öllum sætum í fyrstu sem væru þau kjör­dæm­is­sæti. Þá kemur að jafn­aði í ljós að sætum er ekki rétt skipt milli flokka miðað við lands­fylgi þeirra. Jöfn­unin felst þá í því að færa sæti frá listum ofhald­inna flokka til lista hinna van­höldnu og þá vita­skuld þar sem minnstu munar á fylgi þeirra. Þetta mætti kalla víxl­jöfn­un­ar­að­ferð. Til fróð­leiks má geta þess að for­menn „fjór­flokks­ins“ náðu sam­komu­lagi 1. des. 1982 um að minni til­lögu að taka upp þess reglu. Hún varð síðan fórn­ar­lamb hrepp­ar­ígs. Afleið­ingin varð klúð­urs­legt kerfi sem náði þó meg­in­til­gangi sín­um, jöfn­uði á milli flokka. Svíar upp­götv­uðu þessa víxl­jöfn­un­ar­að­ferð nýlega og inn­leiddu hana 2014, en þó í skötu­líki. Mik­ill áhuga­maður um kosn­inga­mál, Krist­inn Lund, hefur líka fundið hana upp og hampað henni og það með réttu.

Eins og fyrr segir hefur ekki náðst jöfn­uður á milli flokka síðan 2013. Til þess eru jöfn­un­ar­sætin of fá. Best er að hætta að gera grein­ar­mun á kjör­dæm­is- og jöfn­un­ar­sæt­um. Hvort tveggja næð­ist með víxl­jöfn­un­ar­að­ferð­inni.

2. Lands­listi

Í stað jöfn­un­ar­sæta bundnum kjör­dæmum væru ígildi þeirra færð á sér­stakan lands­lista. Kjör­dæmin gætu áfram verið sex, eða fleiri, en þó með færri sætum sam­tals en nú, helst ekki fleirum en sem nemur helm­ingi allra sæta, þ.e. 33 sæti. Hin 30 sætin væru þá á þessum lands­lista. Fram­bjóð­endur á honum mættu að hluta eða að öllu leyti vera þeir sömu og eru í fram­boði í kjör­dæm­un­um. Lands­lista­sæt­unum væri skipt á milli flokk­anna nákvæm­lega eins og jöfn­un­ar­sæt­unum nú. Það sem væri til bóta er að þessum ígildum jöfn­un­ar­sæta, lands­sæt­un­um, þyrfti ekki að troða inn í kjör­dæmin og vera síðan á flakki milli þeirra. Önnur útfærsla væri sú að kjós­endur fengju tvö atkvæði, annað til að kjósa í kjör­dæmi og hitt til að krossa við lands­lista. Þannig er fyr­ir­komu­lagið sem notað hefur verið í Þýska­landi nær óslitið frá stofnun Sam­bands­lýð­veld­is­ins. Eftir fall komm­ún­ism­ans breidd­ist kerfið út til flestra aust­an­tjalds­ríkj­anna, en líka til Nýja-­Sjá­lands sem hvarf þá frá West­min­ster-kerf­inu.

Lands­listar hafa komið við sögu hér á landi. Frá 1915 til 1933 var við­haft sér­stakt lands­kjör, en eftir það og allt til fyrri kosn­ing­anna 1959 gátu flokkar boðið fram sér­staka lands­lista. Lands­lista­sætin komu þó ekki í stað jöfn­un­ar­sæta (sem köll­uð­ust þá upp­bót­ar­sæt­i). Kerfið var því óþarf­lega flók­ið. Við­reisn­ar­stjórnin svo­kall­aða skip­aði fjóra mæta menn í nefnd til að gera til­lögur um breytt kosn­inga­kerfi. Þeir stungu upp á þýska kerf­inu.

3. Landið eitt kjör­dæmi

Sé vilji til að ganga enn lengra væri langein­fald­ast að gera landið að einu kjör­dæmi, að hafa alls­herjar lands­kjör. Svo er í sumum ríkjum og það fjöl­menn­ari en okk­ar, t.d. í Ísra­el, en líka í Hollandi, með afbrigðum þó. Sama má segja um það hvernig kosið er innan amt­anna til danska þjóð­þings­ins, en hvert þeirra er vita­skuld marg­falt fjöl­menn­ara en Ísland allt. Fær­ey­ingar og Græn­lend­ingar kjósa líka lands­kjöri til sinna sér­þinga.

Lands­kjör hlýtur að kalla á per­sónu­kjör í ein­hverjum skiln­ingi. Það er vart boð­legt kjós­endum að krossa við lista með 126 nöfnum án þess að fá nokkru um það ráðið hverjir skipa þing­sæt­in. Fara má þá milli­leið, eins og gert er í Hollandi og í Dan­mörku, að gera flokk­unum heim­ilt að stilla upp mis­mun­andi listum sem væru að ein­hverju leyti breyti­legir eftir lands­svæð­um, þ.e. ígildum kjör­dæma.

Rök fyrir upp­skipt­ingu í kjör­dæmi byggja beint eða óbeint á ein­hvers konar hags­muna­gæslu eftir því hvar kjós­endur búa. En þá má spyrja hvort slík hags­muna­gæsla eigi ekki enn frekar við eftir öðrum kenni­mörk­um? Hvort t.d. fatl­aðir ættu ekki að fá að kjósa sér­stak­lega í „kjör­dæmi“ fatl­aðra. Eða barna­fólk í sínum hópi, svo ekki sé minnst á okkur gam­al­menn­in! Eru ekki land­fræði­leg kjör­dæmi úrelt í heimi raf­rænna sam­skipta? Allir geta náð til þing­manna óháð búsetu.

Við í Stjórn­laga­ráði lögðum til leiðir 2 og 3. Í kosn­inga­lögum mætti velja þar á milli. Á hinn bóg­inn settum við víð­tækt per­sónu­kjör sem skil­yrði.

Lengi getur gott batnað

Kosn­inga­kerfi okkar má bæta veru­lega. Kosn­inga­lög hafa verið end­ur­skoðuð á u.þ.b. tveggja ára­tuga fresti. Nú er kom­inn tími á næstu end­ur­skoð­un. Búið er að færa umgjörð kosn­inga til nútíma­horfs með nýjum kosn­inga­lögum sem taka gildi um næstu ára­mót. En stóru mál­un­um, kjör­dæma­skipan og úthlutun þing­sæta, var slegið á frest. Nú þarf að taka til hend­inni.

Hinn mikli spænski hug­s­uður José Ortega y Gas­set rit­aði í bók sinni Upp­reisn fjöld­ans sem birt­ist á milli­stríðs­ár­unum þessi vit­ur­legu orð:

„Heill lýð­ræð­is­ríkja, hverrar gerðar eða máttar sem þau eru, hvílir á lít­il­fjör­legu tækni­legu atriði: Fyr­ir­komu­lagi kosn­inga. Allt annað er auka­at­rið­i.“

Höf­undur er fyrrv. pró­fess­or.