Hvað þýðir það að vera leigj­andi á Íslandi í dag?

Flest okkar eru á leigu­mark­aði vegna þess að við eigum ekki fjár­magn til að leggja í útborgun á íbúð. Við eigum ekki efn­aða for­eldra sem geta gefið okkur útborg­un­ina, erum á of lágum launum til að geta safnað fyrir útborgun eða höfum lent í áföllum sem valda því að við eigum ekki spari­fé, enga sjóði. Og við komumst ekki í gegnum það nál­ar­auga sem greiðslu­matið er, en erum samt með hærri hús­næðis­út­gjöld en fólkið sem nær í gegn. Jafn­vel þótt tekjur okkar séu lægri en þeirra sem fá greiðslu­mat.

Greiðslu­matið er því eins og passi sem hleypir sumum inn á hús­næð­is­mark­að­inn en vísar öðrum inn á leigu­mark­að. Þau sem hafa pass­ann geta lækkað hús­næð­is­kostnað sinn með lægri greiðslu­byrði og fengið aðgengi að eigna­myndun sem byggir á því að fast­eigna­verð hækkar meira en almennt verð­lag. Þau sem ekki fá pass­ann er vísað inn á leigu­markað þar sem þau bera hærri hús­næð­is­kostnað en kaup­end­ur, en eign­ast samt aldrei neitt í hús­næð­inu sem þeir fjár­magna. Og borga svo mikið í húsa­leigu að þau geta ekki sparað fyrir útborg­un, sem er eina leiðin út. Leigu­mark­að­ur­inn er því eins og ævi­lang­t skulda­fang­elsi.

Þessi staða hefur skilið leigj­endur eftir á ber­angri, óvarin fyrir þeim sem vilja græða á veikri stöðu þeirra. Ef þú átt á fjár­magn fyrir útborgun í íbúð og bank­inn er til­bú­inn að lána þér fyrir rest­inni get­urðu keypt íbúð, leigt hana út og látið leigj­endur borga allan kostnað þinn, end­ur­greiða lánið og færa þér íbúð­ina skuld­lausa á til­tölu­lega stuttum tíma. Og fá að auki alla hækkun íbúð­ar­innar umfram verð­lag sem aukið eigið fé. Og þú getur gert þetta aftur og aft­ur, keypt nýja íbúð um leið og leigj­endur þeirrar fyrstu hafa byggt upp nægt eigið fé svo þú getir bætt við þig.

Svo notað sé Bibl­íu­legt mál­far þá má segja að leigj­andi sá sem sáir í akur óvina sinna, upp­sker ekk­ert fyrir erf­iði sitt. Leigj­and­inn borgar leigu­í­búð­ina eins og þau sem búa í eigin íbúð. Mun­ur­inn er að leigj­and­inn kaupir íbúð fyrir annað fólk.

Hið opin­bera ver ekki leigj­endur í þess­ari stöðu, heldur þau sem kaupa hús­næði til að leigja út. Það er gert í stórum stíl í leigu­fé­lög­un­um, en líka á smærri skala af sæmi­lega stæðu fólki sem ávaxtar sparifé sitt á baki leigj­enda. Ungt fólk, sem á fyrir útborg­un, hefur keypt íbúð­ir, leigt þær út meðan eigið fé er að byggj­ast upp og búið hjá pabba og mömmu á með­an. Allt kerfið snýst um að hópur þeirra sem standa vel eru að mis­nota veika stöðu þeirra sem standa verr.

Hið opin­bera hefur ýmis ráð til að koma í veg fyrir að fólk í sterkri stöðu geti ekki mis­notað yfir­burða­stöðu sína gagn­vart þeim sem veikar standa. Það er gert á vinnu­mark­aði með því að verja áunn­inn rétt­indi og kjör launa­fólks með skipu­lögðum hætti og við­ur­kenndu hlut­verki verka­lýðs­fé­laga. Það er gert á fjár­mála­mark­aði með því að banna okur­vexti. En leigj­endur njóta engra slíkra varna þótt þær séu vel kunnar og reyndar í nágranna­löndum okk­ar. Hér­lendis er það í raun opin­ber stefna að hin betur settu geti nýtt sér veika stöðu leigj­enda til að auðg­ast. Og rík­is­valdið ver þetta kerfi með því að nota greiðslu­mat til að dæma sumt fólk inn á leigu­mark­að­inn þar sem það er óvarið gagn­vart þeim sem vilja græða á því.

Hlut­fallið á milli leigu og kaup­verðs er hærra á Íslandi en í nokkru öðru nágranna­landi. Það merkir að leigj­endur á Íslandi greiða stærri hluta kaup­verðs íbúð­anna en ann­ars stað­ar. Að með­al­tali er mán­að­ar­leiga hér um 100 þús. kr. of há miðað við löndin í kringum okk­ur, sé miðað við hlut­fall leigu og kaup­verðs. Það gera 1,2 m.kr. á ári. Leigj­and­inn borgar því yfir­verð sem safn­ast upp í útborgun á 36 m.kr. íbúð á þriggja ára fresti, m.v. veð­hlut­fall fyrstu kaup­enda.

Miðað við þróun fast­eigna­verðs, leigu og verð­lags á und­an­förnum árum er ávöxtun þess sem kaupir tveggja her­bergja íbúð í Vest­ur­borg­inni á með­al­verði sam­kvæmt Þjóð­skrá og leigir hana út á með­alleigu­verði sam­kvæmt sömu stofnun um 19,6% árlega. Þetta er ávöxtun langt umfram allt sem kall­ast má eðli­legt, ávöxtun byggð á eins­konar okur­vöxt­um. Þetta er ávöxtun sem byggð er á því að fólk sem ekki fær greiðslu­mat er rukkað um leigu, sem oft er um og yfir 50% af ráð­stöf­un­ar­tekjum þess. Þetta er því okur sem er alvar­leg aðför að lífs­af­komu fólks, heilsu og fram­tíð.

Leigu­mark­að­ur­inn hefur þannig öll ein­kenni okur­lána­mark­að­ar. Þetta er vett­vangur þar sem fólk auðg­ast á veikri stöðu með­bræðra sinna. Og hið opin­bera blessar ástandið með því að vernda kerf­ið. Helstu aðgerðir þess eru að gefa leigu­sölum helm­ings afslátt af fjár­magnstekju­skatti og að greiða út hús­næð­is­bætur sem í reynd nið­ur­greiða okur­leig­una. Það eru hins vegar engin tak­mörk á því hversu há leigan má vera, hversu mikið okrið er og hversu hart er gengið að lífs­af­komu leigj­enda.

Við erum félagar í Sam­tökum leigj­enda og hvetjum aðra leigj­endur til að ganga í sam­tökin og berj­ast með okkur fyrir rétt­læti. Það er hægt að skrá sig í sam­tökin á leigj­enda­sam­tok­in.is

Höf­undar eru félagar og stjórn­ar­með­limir í Sam­tökum leigj­enda á Íslandi