Í afar áhuga­verðri bók, „The Uses and Abuses of History“ (Notkun og mis­notkun sög­unn­ar, þýð. GH), skrifar kanadíski sagn­fræð­ing­ur­inn Marg­aret Macmillan meðal ann­ars um þá til­hneig­ingu að bjaga, rang­túlka og „búa til nýja sög­u.“ Þar skrifar hún til dæmis um þá kerf­is­bundnu útþynn­ingu í japönskum sögu­bókum sem miðar að því að „slétta yfir“ og draga úr grimmd­ar­verkum Jap­ana í seinni heims­styrj­öld­inni. Einnig fjallar hún um það hvernig Slobodan Milos­evic, fyrrum leið­togi Serba í Júgóslavíu not­aði sögu þeirra til að kynda undir þjóð­ern­is­hyggju og hug­myndum um Stór-Serbíu, sem meðal ann­ars leiddu til borg­ara­stríðs í land­inu á árunum 1991-1995 og hruns Júgóslavíu, með til­heyr­andi hörm­ung­um.

Mér varð hugsað til þess­arar bókar sem ég á og las fyrir nokkrum árum, þegar ég rakst á eitt af Reykja­vík­ur­bréfum Morg­un­blaðs­ins á einu af bak­ar­íum borg­ar­innar fyrir skömmu, en þar kíki ég stundum í Mogg­ann.

Reyndar vil ég kalla þessi bréf blaðs­ins, „Reiði­bréf Morg­un­blaðs­ins,“ því erfitt er að finna jafn súra heift í skrifum fjöl­mið­ils á Íslandi út í menn og mál­efni. Flest þess­ara bréf eru skrifuð af Davíð Odds­syni, einum fræg­asta stjórn­mála­manni Íslands (for­maður Sjálf­stæð­is­flokks­ins, borg­ar­stjóri, for­sæt­is­ráð­herra, utan­rík­is­ráð­herra, seðla­banka­stjóri og hvað­eina), sem nú hefur verið annar rit­stjóra blaðs­ins í yfir ára­tug, eða frá 2009.

Einka­væð­ingin sem sprakk

Það var einnig hann, í liði með Fram­sókn­ar­flokkn­um, sem inn­leiddi þá einka­væð­ingu um og upp úr árið 2000, sem síðar sprakk í and­litið á Íslend­ingum á haust­mán­uðum 2008, þegar Ísland varð nán­ast gjald­þrota. Í einka­væð­ing­ar­vímunni ætl­uðu Íslend­ingar að sigra heim­inn, en annað kom a dag­inn.

En það var einmitt sá atburð­ur, þ.e.a.s. hrun­ið, sem var til umfjöll­unar í því Reykja­vík­ur­bréfi sem ég rak augun í þarna í bak­arí­inu og það orð sem höf­undur bréfs­ins not­aði um þann atburð var „bankaslysið“ (Morg­un­blað­ið, 6. febr­úar 2020)!

Hér er um að ræða alveg nýja útgáfu af þeim atburðum sem settu banka­kerfi lands­ins á hausinn, sem olli því að fjöldi fyr­ir­tækja fór á hausinn, þús­undir manna misstu aleig­una og eða misstu vinn­una, land­flótti brast á, krónan féll um 50% og verð­bólgan rauk upp úr öllu valdi. Íslensk efn­hags­líf var síðan í gjald­eyr­is­höftum frá nóv­em­ber 2008, fram á vor­mán­uði 2017. Var allt þetta virki­lega bara eitt­hvað „slys“? Á nú virki­lega að reyna að telja manni trú um það? Ef þetta er ekki til­raun til sögu­legrar bjög­un­ar, þá veit ég ekki hvað það er. 

„Hið svo­kall­aða hrun“

Reyndar er hún merki­leg, sú til­hneig­ing ýmissa hægri­manna, að láta eins og það hafi aldrei orðið neitt hrun, það hafi bara ekki gerst. Það má finna í skrifum þeirra frasa á borð við „hið svo­kall­aða hrun.“ Þetta er t.d. leið­ar­stef í skrifum tíma­rits sem gefið er út hér á landi og heitir Þjóð­mál. Dæmi úr leið­ara þessa rits: „Í byrjun októ­ber voru liðin níu ár frá hinu svo­kall­aða hrun­i.“ (Þjóð­mál, 6. nóv­em­ber, 2017). „Trygg­ing­ar­gjaldið er eitt af því sem dregur fram ákveðið hegð­un­ar­vanda­mál hjá rík­inu. Gjaldið var snar­hækkað í kjöl­far hins svo­kall­aða hruns haustið 2008.“ (Þjóð­mál, 20. jan­úar 2020). 

Höf­undur þess­ara skrifa er hægri­mað­ur­inn Gísli Freyr Val­dórs­son, sem helst hefur unnið sér það til frægðar að vera aðstoð­ar­maður Hönnu Birnu Krist­jáns­dótt­ur, fyrrum Inn­an­rík­is­ráð­herra, en hún þurfti að segja af sér vegna hins svo­kall­aða „Leka­máls.“ Þar var áður­nefndur Gísli var einn aðal­ger­enda, en þetta var í nóv­em­ber árið 2014.

En aftur að hrun­inu, því þetta var HRUN og komust gjald­þrota bank­anna þriggja hér­lend­is; Kaup­þings, Glitnis og Lands­bank­ans, öll á lista yfir tíu mestu gjald­þrot sög­unn­ar. Sjálfur lenti Davíð Odds­son á lista Time Mag­azine yfir þá 25 aðila sem tíma­ritið sagði bera mesta ábyrgð á því sem gerð­ist árið 2008 og verður það að telj­ast vafa­samur heið­ur.

Ný hug­tök?

Fróð­legt verður að fylgj­ast með því hvort á síðum Morg­un­blaðs­ins verði gerðar fleiri til­raunir til þess að hag­ræða þeim stað­reyndum sem flestir virð­ast vera sam­mála um, þ.e.a.s að það sem gerð­ist haustið 2008 hafi ekki verið neitt slys, heldur í raun efna­hags­legar ham­far­ir. 

Og hvort næst verði t.d. notað hug­takið „banka­ó­happ­ið“, eða „banka­at­vik­ið“, eða eitt­hvað álíka á síðum blaðs­ins.

Hún er hins­vegar greini­leg, þörf hægri og frjáls­hyggju­manna hér á landi, til þess að reyna að breiða yfir og breyta því sem raun­veru­lega gerð­ist hér haustið 2008. Gera minna úr og bjaga raun­veru­leik­ann. Hvort kalla ætti þetta með­vit­aða til­raun til sögu­föls­unar er kannski í það mesta, en þetta er samt ákveðin til­hneig­ing í þá átt­ina. Og gæti orsökin eða ástæðan verið sú að þeir telji sig kannski hafa eitt­hvað með málið að gera? Eða hvað?

Minn loka­punktur er þessi: Saga og sagn­fræði eru skemmti­leg fyr­ir­bæri, sem eru opin fyrir túlk­un­um, ólíkt nátt­úru­vís­ind­um, þar sem til dæmis erfitt er að túlka suðu­mark vatns. En sagn­fræði­leg túlkun getur hins­vegar tekið á sig afskræmdar mynd­ir, sem bæði geta verið mjög vafa­samar og jafn­vel hættu­leg­ar. Og ábyrgð fjöl­miðla í nútíma lýð­ræð­is­sam­fé­lagi er mik­il, þar sem upp­lýs­inga­óreiða verður sífellt umfangs­meiri og útbreidd­ari. Les­endur verða að geta treyst því að fjöl­miðlar segi satt og rétt frá. Það er grund­vall­ar­at­riði.

Höf­undur er stjórn­mála­fræð­ing­ur.