Verð­bólgan ríður húsum hér á ný. Það skilar litlu að ræða orsakir henn­ar. Þar sýn­ist sitt hverj­um. Ekki er örgrannt um að matið á orsök­unum sé um of hand­stýrt af hags­mun­um eða hug­mynda­fræði við­kom­andi umsagn­ar­að­ila. Íslensk hugsun snýst jú aðal­lega um sér­hags­muni. Sumum er hún vel­komið tæki­færi til að smyrja ofan á þær hækk­anir aðfanga sem þeir fá í fang­ið. Íslenskir mark­aðir ein­kenn­ast upp til hópa af fámennis- eða ein­ok­unar fram­boði. Sam­keppn­in, sem er beittasta vopn neyt­enda, hefur verið á und­an­haldi. Verð­lagið hreyf­ist upp, ekki nið­ur.

Ýmist er Covid 19, stríð­inu í Úkra­ínu eða seinkun og slit á aðfanga­keðj­unni frá Asíu kennt um verð­bólg­una. Allt þetta eykur þrýst­ing á verð­lag­ið. En það eitt og sér býr ekki til verð­bólg­u. Á sínum tíma var háum kaup­hækk­un­um, sem velt var út í verð­lag­ið, sem aftur urðu til­efni nýrra kaup­hækk­ana. Þá bárust ­böndin einnig að ­sveiflu­kenndu ein­hæfu at­vinnu­lífi. Þetta gerð­ist þó hvorki hjá Fær­ey­ingum né Græn­lend­ing­um, bjuggu þeir þó við sveiflu­kennda at­vinnu­vegi eins og við og kaup­máttur þar jókst ekk­ert minna en hjá okk­ur. Hvað gerði gæfumun­inn?

Pen­inga­magnið

Hvað þarf að vera til staðar til að verð­bólga fari að láta til­ sín taka, burt séð frá dýpra orsaka­sam­hengi henn­ar? Af hverju getur verð­hækkun á einu vöru­sviði breiðst út til ann­arra? Til að verð­bólga fari af stað verður pen­inga­magn í umferð að aukast. Það þarf að búa til fleiri krónur og setj­a í umferð til að hægt sé að kaupa sama magn af umræddri vöru og áður. Við þau skil­yrði fest­ist verð­hækk­unin í sessi. Fái neyt­endur ekki fleiri krónur til að kaupa fyrir fær­ist eft­ir­spurnin til og minnkar á öðrum vör­um. Áhrif hækk­un­ar­innar fjara út. Ef verð á bens­íni hækk­ar ­vegna dýr­ari orku hleypir það ekki af stað neinni verð­bólgu nema til skamms tíma nema svig­rúm sé gefið með því að auka pen­inga­magn í umferð, sem opnar leið fyrir aðra til að hækka eigin verð. ­Jafn­vel á íslenska fákeppn­is­mark­aðnum myndi þessi ein­staka verð­hækk­un á bens­íni jafn­ast út og eft­ir­spurn fær­ast til­. En við­brögðin hafa jafnan verið geng­is­lækkun sem er auð­veld­ari til skemmri tíma en veldur ill­bæt­an­legum skaða til fram­tíð­ar. Hin leiðin er innri aðlögun að föstu gengi. Hún er í upp­hafi póli­tískt erf­ið­ari en heilla­drý­gri til lengd­ar. 

En hvenær eykst pen­inga­magn i umferð?

Ef bankar auka lán­veit­ingar umfram upp­greiðslu lána eru komin við­bótar eft­ir­spurn eftir vörum eða þjón­ustu. Halli á rík­is­sjóði er fjár­magn­aður með lán­töku veldur verð­bólgu því þetta jafn­gildir pen­inga­prent­un. Ferða­menn sem koma til lands­ins með pen­inga sem þeir skipta fyrir íslenskar krónur þrýsta á verð­lag­ið, auka pen­inga­magn­ið. Ofur­hagn­aður í sjáv­ar­út­vegi sem ekki fer til Tortóla hækkar pen­inga­magn í umferð og eft­ir­spurn og þar með verð­lag. Geng­is­sig (-fell­ing) býr til fleiri krónur fyrir útflutn­ing­inn sem eykur eft­ir­spurn og hækkar verð. Það skýtur því nokkuð skökku við þegar Seðla­bank­inn hækkar stýri­vexti um 0,75 % en leyfir geng­inu síðan að síga um 2,4 % sem eykur pen­inga­magnið sam­bæri­lega.

Áhrif vaxta­hækk­un­ar­innar hverfa í sog auk­ins pen­inga­magns og verður mátt­laus­ari fyrir vik­ið. Lágir vextir auka eft­ir­spurn eftir lánum sem auka pen­inga­magn í umferð. Kaup­hækk­anir umfram fram­leiðni­stig í langan tíma valda verð­hækk­unum og eru verð­bólgu­vak­ar. Það gerð­ist í síð­ustu samn­ing­um. Víða hækk­aði verð eða þjón­usta. Almenn­ingur borg­aði brús­ann. Aukn­ing pen­inga­magns auð­veld­aði það. Þetta má ekki skilja sem svo að hanga verði á óbreyttu pen­inga­magni eins og hundur á roði. Aukin efna­hags­um­svif og ­meiri fram­leiðsla kalla á eðli­lega aukn­ing­u ­pen­inga­magns.

Upp­safnað verð­lag og hag­stjórn

Ísland er eitt allra dýrasta land í heimi. Hvernig stendur á því ? Á seinni styrj­aldar árunum jókst pen­inga­magn vegna hern­að­ar­fram­kvæmda hér í landi. Kaup­hækk­anir umfram verð­mæta­sköpun ýttu á verð­lag­ið. Þetta var kölluð dýr­tíð, því verð­hækk­an­irnar voru ekki almenn­ar. Með Við­reisn­ar­stjórn­inni verða tíma­hvörf í hag­stjórn. Þá er geng­is­fell­ing gerð að venju­legu hag­stjórn­ar­tæki og hún heldur því hlut­verki fram á okkar tíma. Sér­hver geng­is­fell­ing eykur pen­inga­magnið og hækkar verð­lag. Sú hækkun gengur ekki til baka heldur bæt­ist ofan á það verð­lag sem fyrir var og myndar stökk­pall fyrir næstu geng­is­fell­ingu. Allar þessar geng­is­fell­ingar eru að mestu (ekki öllu) leyti valdar að því háa verð­lagi sem hér hefur safn­ast upp og fer enn hækk­andi. Til­finn­an­legur skortur á sam­keppni á inn­lendum mörk­uðum veldur því að hér er lít­ill sem eng­inn þrýst­ingur á að lækka vöru­verð á móti. Það er vissu­lega mikið áhyggju­efni fyrir almenn­ing hve sam­keppnin er orðin vesöl hér. Það gerir hag­kerfið allt stirð­ara og sölu­varn­ing dýr­ari. Auð­menn einkum úr sjáv­ar­út­vegi sanka að sér fyr­ir­tækjum sem fram­vegis keppa ekki hvert við ann­að. Þess í stað sam­ræma þeir verð og fram­boð.

Af hverju við – ekki nágranna­lönd­in ?

Því veldur íslenska krón­an. Öll nágranna­lönd okkar búa við stöðuga gjald­miðla. Þeir eru öfl­ug­asta mót­staðan við verð­bólgu. Það er athygl­is­vert, að öll þrjú löndin sem eru árvisst með hæsta verð­lag á heims­vísu búa öll við sjálf­stæðan gjald­mið­il. Þeir hreyfast ekki endi­lega í takt við aðra stærri gjald­miðla, heldur í sam­ræmi við stýr­ingu gengis að heiman eða styrk­leika gjald­miðla þeirra og mark­aðsvirði fram­leiðslu land­ann á heims­mark­aðn­um. Sviss á langa og far­sæla sögu í miðri álf­unni. Tvær heims­styrj­aldir fóru fram­hjá land­inu, sem styrkti inn­viði og gjald­mið­il. Á meðan þjóð­ríki álf­unnar höfðu hvert s­inn gjald­miðil var Nor­egur úti á rúm­sjó eins og önnur lönd. Þegar olían fannst við Noreg voru Norð­menn svo klókir að skipta land­inu í tvö nokkuð óháð hag­svæði.

Olíu­auð­ur­inn fór aldrei í land og sprengdi þar ekki verð­lag svo sem á fast­eigna­mark­aði umfram það sem gerð­ist ann­ars stað­ar. Við hleyptum útgerð­ar­auðnum hins vegar óhindrað og án auð­linda­gjalds inn á þunnan íslenskan mark­að, þar sem hann gat valsað um og keypt fyr­ir­tæki að vild og sprengt upp verð­lag. Það er einn af orsaka­völd­um verð­bólg­unnar hér. Næstu nágranna­lönd okkar Græn­land og Fær­eyjar hafa lifað við þá gæfu að geta ekki hringlað með gjald­miðil sinn til að reyna að leið­rétta hag­skekkj­ur. Íslenska hag­kerfið þarfn­ast brýnt stöðugs alþjóð­legs gjald­mið­ils, sem við getur ekki grautað í að vild ým­ist með­vitað eða látið reka. Það er bæði dýrt og mót­sögn í sjálfu sér að keppa á hnatt­væddum mörk­uðum með örlít­inn, veik­burða þjóð­legan gjald­mið­il. Það er engum til góðs, nema þeim sem nota hann sér til prí­vat hags­bóta. Þeir finnast, en mega ekki ráða stjórn á íslensku efna­hags­lífi.

Höf­undur er hag­fræð­ing­­ur.