Í fjár­laga­frum­varpi næsta árs er boðað aðhald á útgjalda­hlið, sem sagt er að gagn­ist í bar­átt­unni við verð­bólg­una. Þetta aðhald bitnar illa á mörgum meg­in­þáttum vel­ferð­ar­mál­anna og kemur fram í því að útgjöld eru almennt aukin mun minna en nemur verð­bólgu á þessu ári (8,8%) og jafn­framt minna en áætluð verð­bólga á næsta ári (6,7%). Og á sumum sviðum eru útgjöld bein­línis lækkuð að krónu­tölu.

Þegar heild­ar­breyt­ing útgjalda rík­is­sjóðs (A1-hluta) eftir mál­efnum er skoðuð kemur fram að hún eykst um 6,3% frá fjár­lögum síð­asta árs og um 3,4% frá frá áætl­aðri útkomu þessa árs. Það er umtals­vert minna en verð­bólgan sem nú ríkir og vænt verð­bólgu næsta árs. Útgjöld til vel­ferð­ar­mála eru stærsti hluti opin­berra útgjalda. 

Þarna er því um að ræða veru­lega breyt­ingu á raun­fjár­mögnun opin­bera vel­ferð­ar­kerf­is­ins. Mun það skipta máli til að ná niður verð­bólg­unni? Nei, það mun ekki hafa nein áhrif á stríðið í Úkra­ínu né á trufl­anir í aðfanga­línum heims­hag­kerf­is­ins, en áhrif af því ber­ast okkur í tíma­bund­inni inn­fluttri verð­bólgu. Þetta mun heldur ekki hafa nein umtals­verð áhrif á helstu inn­lendu upp­sprettu verð­bólg­unn­ar, sem er óvenju mikil hækkun hús­næð­is­kostn­að­ar. 

Þetta mun ein­ungis rýra kjör þorra þeirra sem stóla á vel­ferð­ar­kerf­ið. Helsta und­an­tekn­ingin er að boðað er að bætur almanna­trygg­inga til öryrkja og elli­líf­eyr­is­þega muni halda verð­gildi sínu með 9% hækk­un. Þá er inni­falin í þeirri tölu 3% hækkun sem kom í vor þannig að um ára­mótin mun ein­ungis bæt­ast við 6% hækkun (Raunar er athygl­is­vert að rík­is­stjórnin tví­telur þessa 3% hækkun bóta almanna­trygg­inga sem kynnt var sl. vor sem sér­stök upp­bót til líf­eyr­is­þega vegna þreng­inga af völdum verð­bólg­unn­ar. Svo er þetta aftur talið núna sem þriðj­ungur þeirrar hækk­unar sem boðuð er um ára­mótin næstu. Rétt­ara hefði verið að segja bætur almanna­trygg­inga hækka um 6% í fjár­lög­unum frá því sem er á árinu 2022. Húsa­leigu­bætur eru einnig tví­taldar á svip­aðan hátt. Þetta eru heldur leið­in­legar bók­halds­brellur til að fegra fram­lag rík­is­ins). Kaup­máttur þess­ara bóta mun því rýrna þegar líður á næsta ár í þeirri verð­bólgu sem þá verður um 6,7% skv. spá Seðla­bank­ans. 

Skoðum breyt­ingar á fjár­veit­ingum til helstu þátta vel­ferð­ar­mál­anna á mynd­inni hér að neðan í sam­an­burði við vænta verð­bólgu 2022 og 2023.

Í fjár­lögum árs­ins 2022 var gert ráð fyrir 3,3% verð­bólgu, sem síðan hefur reynst verða miklu meiri (a.m.k. 8,8%). Rauða línan á mynd­inni sýnir verð­bólgu árs­ins í ár umfram for­sendur fjár­laga (5,5%), að við­bættri spá fyrir næsta ár (6,7%), alls 12,2%. Súl­urnar sýna breyt­ingu fjár­veit­inga í frum­varp­inu frá áætl­aðri útkomu árs­ins í ár til ein­stakra liða vel­ferð­ar­mála (sem er í flestum til­vikum svipuð og breyt­ingin frá síð­ustu fjár­lög­um). Þessi sam­an­burður útgjalda og verð­bólgu gefur vís­bend­ingu um hvort verð­bólga árs­ins í ár sé bætt að fullu eða ekki. Síðan bæt­ast við áhrif af verð­bólgu næsta árs (rauða lín­an). Sam­an­burður útgjalda til ein­stakra liða við rauðu lín­una sýnir líkur á rýrnun útgjalda vegna verð­bólgu áranna 2022 og 2023.

Þarna má sjá að það eru ein­ungis útgjöld vegna mál­efna eldri borg­ara sem aukast meira en rauða línan sýn­ir. Bætur almanna­trygg­inga til öryrkja og eft­ir­launa­fólks sem eiga að fá verð­bólgu yfir­stand­andi árs bætta um ára­mótin (með þeim fyr­ir­vara sem að ofan grein­ir) er 9% og mun kaup­máttur þeirra því rýrna um ca. 3% á næsta ári. Allir aðrir þættir á mynd­inni fá mun minni aukn­ingu fjár­veit­inga en nemur umfram­verð­bólg­unni á árinu og spá fyrir það næsta. Sumir liðir fá beina krónu­tölu­lækkun útgjalda.

Skóla­mál og heil­brigð­is­mál munu fá umtals­verða raun­lækkun á fjár­fram­lögum (eru langt fyrir neðan rauðu lín­una). Sér­staka athygli vekur að sjúkra­hús­þjón­usta fær krónu­tölu­lækkun upp á -1% sem þýðir veru­lega raun­lækkun fjár­fram­laga að teknu til­liti til verð­bólgu. Staðan á Lands­spít­al­anum og öðrum sjúkra­húsum hefur lík­lega farið fram­hjá smiðum fjár­laga­frum­varps­ins! Hjúkr­un­ar- og end­ur­hæf­ing­ar­þjón­usta fær einnig högg.

Hins vegar er umtals­verður sparn­aður á útgjöldum í lyf og lækn­ing­ar­vör­ur, en eðli­legt er að þar komi sparn­aður eftir að Kóvid er að mestu gengið yfir. Þann sparnað hefði hins vegar mátt nýta í aðra þætti heil­brigð­is­þjón­ust­unnar sem aðþrengdir eru. 

Tekju­til­færslur til heim­ila vinn­andi fólks rýrna veru­lega

Þegar litið er til barna­bóta og hús­næð­is­stuðn­ings má sjá að gert er ráð fyrir sam­drætti útgjalda upp á -2,6% til fjöl­skyldu­mál­efna almennt. Barna­bætur fá sömu krónu­tölu árið 2023 og verða veittar á yfir­stand­andi ári (um 14 millj­arð­ar). Þær munu því rýrna sam­kvæmt þessu vegna verð­bólgu um ca. 12,2% á þessu ári og því næsta. Barna­bóta­auk­inn sem veittur var sl. vor var ein­greiðsla upp á 20.000 krónur (um 1.667 krónur á mán­uði, sem dugar til að kaupa tvo ísa í brauð­formi). Hann er því ekki til fram­búðar og skiptir fólk nær engu máli.

Heild­ar­fjár­veit­ing til hús­næð­is­stuðn­ings mun sömu­leiðis lækka um -2,1% og mun því rýrna veru­lega að raun­virði. Þar er mik­ill nið­ur­skurður á vaxta­bótum (því lág­launa­fólki sem fær slíkar bætur mun fækka um 2.700 manns á næsta ári, skv. upp­lýs­ingum frá fjár­mála­ráðu­neyt­inu) og þeir fáu sem enn fá slíkar bætur munu fá umtals­vert minna en áður. Rétt er að hafa í huga í þessu sam­hengi að vaxta­bæt­urnar áttu að koma í stað félags­lega hús­næð­is­kerf­is­ins þegar það var lagt af árið 1999. Mark­miðið var að vaxta­bæt­urnar myndu létta lægri og milli tekju­hópum íbúða­kaup.

Þeirri veg­ferð Bjarna Bene­dikts­sonar fjár­mála­ráð­herra að eyði­leggja vaxta­bóta­kerfið er að verða lokið með fullum sigri hans, að öðru óbreyttu. Húsa­leigu­bætur halda sér betur en bæta þó alls ekki mikla hækkun leigu. Fjár­veit­ing til stofn­fram­laga til bygg­ingar leigu­í­búða í almenna hús­næð­is­kerf­inu, sem verka­lýðs­hreyf­ingin beitti sér fyrir 2016, verður lækkuð að nafn­virði um 2 millj­arða, sem er veru­leg raun­lækkun í ljósi hækk­andi bygg­ing­ar­kostn­að­ar. Þetta eru afleitar breyt­ing­ar.

Á móti þessu spara stjórn­völd sér mikil útgjöld sem áður runnu til atvinnu­leys­is­bóta, en þörf fyrir þær hefur auð­vitað minnkað veru­lega með hinu góða atvinnu­á­standi sem nú rík­ir. 

Í fjár­laga­frum­varp­inu er boðað að breyta eigi fyr­ir­komu­lagi barna­bóta og formi hús­næð­is­stuðn­ings en ekki er gert ráð fyrir að slíkar breyt­ingar muni kosta neitt í fjár­laga­frum­varp­inu. Það yrði þá hugs­an­lega fjár­magnað með til­færslum frá öðrum liðum (líkt og gerst hefur með fjár­magn sem áður fór til vaxta­bóta en var tekið til greiðslu stofn­fram­laga íbúða­bygg­inga, sem nú á svo að skerða stór­lega). Annar mögu­leiki er að í tengslum við kjara­samn­inga komi fram­lög til slíkra liða í fjár­auka­lög­um. 

Einnig vekur athygli að í fjár­lög­unum eru settir auka­lega um 44 milj­arðar í „Al­mennan vara­sjóð og sér­tækar fjár­ráð­staf­anir", sem mun hafa alls um 66 millj­arða til ráð­stöf­unar á næsta ári. Von­andi er það ætlað til að vega gegn þeirri miklu aft­ur­för vel­ferð­ar­rík­is­ins sem nú blasir við.

Það eru kaldar kveðjur til heim­ila vinn­andi fólks sem fel­ast í þessum nið­ur­skurði tekju­til­færslu­kerf­is­ins, þar sem barna­bætur og hús­næð­is­stuðn­ingur eru megin þætt­ir. Að þetta ger­ist sam­hliða for­dæma­lausum hækk­unum á greiðslu­byrði hús­næð­is­kostn­aðar er væg­ast sagt öfug­snúið ef ekki bein­línis ill­gjarnt. Þetta lendir með sér­stak­lega miklum þunga á ungar barna­fjöl­skyldur sem til­tölu­lega nýlega eru komnar út á hús­næð­is­mark­að­inn, og á lág­tekju­fólk almennt.

Minna má á að um 13% barna undir 18 ára aldri bjuggu á heim­ilun sem voru undir lág­tekju­mörkum árið 2021. Það hlut­fall verður án efa hærra í ár.

Með­ferðin á heil­brigð­is­þjón­ust­unni, ekki síst sjúkra­hús­þjón­ust­unni, er einnig mikið umhugs­un­ar­efni. Þar er þrengt að rekstri í stöðu sem er væg­ast sagt við­kvæm, einkum vegna mann­eklu og flótta starfs­fólks. Var­ast ber að telja fram­lög vegna bygg­ingar með­ferð­ar­kjarna á Lands­spít­ala eða tíma­bundna aukn­ingu vegna Kóvid með almennum fjár­veit­ingum til rekstr­ar.

Tekju­skattur ein­stak­linga hækkar en eigna­fólki er áfram hlíft

Gert er ráð fyrir að tekju­skattur ein­stak­linga hækki um tæp­lega 11%, meira en útgjöld til stærstu liða vel­ferð­ar­rík­is­ins. Þá eru einnig kynntar miklar hækk­anir á ýmsum gjöldum á ein­stak­linga og fjöl­skyld­ur, þar á meðal á rekstur fólks­bíla. 

Þegar þetta bæt­ist allt við mikla aukn­ingu byrða vegna harka­legra vaxta­hækk­ana Seðla­bank­ans þá eru horf­urnar fyrir heim­ilin slæm­ar. Kjör heim­ila launa­fólks eru rýrð veru­lega þannig að ávinn­ingur síð­ustu kjara­samn­inga er að tapast, sem bitnar mest á lægri og milli tekju­hóp­um. 

Ekki er horft til þess að leggja á hval­reka­skatt á mik­inn gróða á Kóvid tím­anum né á óvenju miklar arð­greiðslur og aðrar fjár­magnstekj­ur. Fjár­magnstekju­skattur stór­eigna­fólks­ins er áfram óvenju lág­ur, bæði miðað við skatt­lagn­ingu atvinnu­tekna og líf­eyr­is, sem og miðað við fjár­magnstekju­skatt í grann­ríkj­un­um. Hið sama á við um tekju­skatt fyr­ir­tækja og auð­linda­gjöld. 

Verst er að þessar aðgerðir stjórn­valda munu litlu skipta til að ná verð­bólg­unni nið­ur. Sumar þeirra munu bein­línis auka verð­bólg­una, eins og auknar álögur á rekstur fólks­bif­reiða og aðra neyslu­vöru (t.d. áfeng­i). 

Verka­lýðs­hreyf­ingin þarf að beita sér af hörku í kom­andi kjara­samn­ingum til að breyta þess­ari mynd sem við blasir í fjár­lögum næsta árs.

Höf­undur er pró­fessor emeritus við HÍ og starfar sem sér­fræð­ingur hjá Efl­ing­u-­stétt­ar­fé­lagi.