Þjóð­kirkjan og kristin trú laum­uðu sér í sviðs­ljósið í lið­inni viku, líkt og þau gera alltaf ann­ars lag­ið. Ann­ars vegar varð allt vit­laust í ein­hverjum kreðsum yfir því að Rík­is­út­varpið ætl­aði að hætta að útvarpa kristnum bæn­um, þótt ekk­ert í lögum segi að slík bæna­út­send­ing falli undir hlut­verk þess.

Hins vegar skil­aði starfs­hópur sem fjall­aði um fyr­ir­komu­lag á fjár­hags­legum sam­skiptum ríkis og Þjóð­kirkju skýrslu þar sem hann taldi að kirkjan ætti rétt á „leið­rétt­ingu“ á fram­lögum úr rík­is­kass­anum þar sem hún hefði alls ekki fengið nóg af skattfé síð­ustu fimm árin. Starfs­hóp­ur­inn lagði því til að þessi „leið­rétt­ing“ færi fram með þeim hætti að ríkið myndi hækka sókn­ar­gjöld til safn­aða Þjóð­kirkj­unnar og vegna ann­arra kirkju­legra verk­efna um sam­tals 663 millj­ónir króna á næstu þremur árum. Sam­hliða verði skerð­ing á sókn­ar­gjöldum dregin til baka þannig að kirkjan fái aftur ásætt­an­legt fjár­streymi til að reka sinn bis­ness.

Líkt og alltaf þegar fjár­mál Þjóð­kirkj­unnar eða kristni­boð í gegnum stofn­anir hins opin­bera ber á góma í almennri umræðu snýst hún nær sam­stundis að stóru spurn­ing­unni sem rif­ist hefur verið um hér­lendis ára­tugum sam­an: á að aðskilja ríki og kirkju?

Vill fólk Þjóð­kirkju?

Að­dá­endur rík­is­væddrar kristni­trúar telja sig hafa fengið nýtt vopn í hend­urnar í þess­ari umræðu með nið­ur­stöðu ráð­gef­andi þjóð­ar­at­kvæða­greiðslu um til­lögur stjórn­laga­ráðs um breyt­ingar á stjórn­ar­skrá sem fram fór í októ­ber 2012. Þar var ein spurn­ingin orðuð með eft­ir­far­andi hætti: „Vilt þú að í nýrri stjórn­ar­skrá verði ákvæði um Þjóð­kirkju á Ísland­i?“. Alls sögðu 51 pró­sent þeirra sem svör­uðu þess­ari spurn­ingu að þeir vildu slíkt ákvæði en 38 pró­sent sögðu nei.

Nú er það svo að spurn­ingin er mjög rugl­ings­leg. Og ég veit um nokkra sem svör­uðu henni með já-i þrátt fyrir að vera miklir fylg­is­menn aðskiln­aðs ríkis og kirkju. Þeir skildu spurn­ing­una rang­lega þannig að ef þeir segðu já myndi ákvæði vera í stjórn­ar­skrá sem stað­festi að hér­lendis ætti ekki að vera Þjóð­kirkja. Þess utan var voru fæst já á bak­við þessa spurn­ingu af þeim sex sem spurt var um í atkvæða­greiðsl­unni. Ein­ungis 24,6 pró­sent þeirra sem voru á kjör­skrá þennan októ­ber­dag í hitteð­fyrra svör­uðu henni ját­andi.

Þá er athygl­is­vert að þeir sem hafa ákveðið að nota nið­ur­stöðu stjórn­laga­ráðs­kosn­ing­anna til að styrkja mála­til­búnað sinn um rík­is­rekna kirkju og rík­is­rekið kristni­boð í nafni menn­ingar og sið­gæðis eru að stórum hluta aðilar sem hafa fundið öðrum til­lögum að stjórn­ar­skrár­breyt­ingum allt til for­áttu. En til­gangur helgar auð­vitað með­al­ið.

Mik­ill meiri­hluti fylgj­andi aðskiln­aði

Það eru til aðrir mæli­kvarðar á vilja þjóð­ar­innar til að borga undir hið kristna fyr­ir­tæki sem Þjóð­kirkjan er. Capacent Gallup hefur til dæmis kannað hug lands­manna gagn­vart aðskiln­aði ríkis og kirkju árlega um mjög langt skeið. Í könn­unum þeirra er spurn­ingin mjög skýr: Ert þú hlynntur aðskiln­aði ríkis og kirkju?

Í könnun Capacent frá árinu 1996 kom i ljós að 53 pró­sent voru fylgj­andi aðskiln­aði en 31 pró­sent á móti. Restin var óákveð­in. Í könnun árið 2003 voru 51 pró­sent fylgj­andi aðskiln­aði en 30 pró­sent á móti. Árið 2003 voru 59 pró­sent fylgj­andi aðskiln­aði en 29 pró­sent á móti. Árið 2009 voru 60 pró­sent hlynnt aðskiln­aði en 20 pró­sent á mót­i.  Árið 2012 voru 59 pró­sent hlynnt aðskiln­aði en um fimmt­ungur var á móti. Þegar aðeins eru skoð­aðir þeir sem taka beina afstöðu þá er hlut­fall þeirra sem hafa verið hlynntir aðskiln­aði ríkis og kirkju síð­ustu tvo ára­tugi yfir 70 pró­sent.

Íslend­ingar flykkj­ast úr Þjóð­kirkj­unni

Þess utan er athygl­is­vert að skoða hversu stórt hlut­fall lands­manna eru með­limir í Þjóð­kirkj­unni. Nú ber að minna á að það er ekki val­kvætt að verða skráður í hana, heldur eru allir nýburar skráðir í trú­fé­lag móð­ur. Þannig er fjölda þeirra sem til­heyra þessum söfn­uði haldið við með lög­um. Þetta fyr­ir­komu­lag er mjög fjár­hags­lega mik­il­vægt fyrir Þjóð­kirkj­una því það fær greidd sókn­ar­gjöld fyrir hvern skráðan safn­að­ar­með­lim. Í ár eru þau áætluð um 2,1 millj­arður króna. Til að losna undan því að greiða til Þjóð­kirkj­unnar þarf ein­stak­lingur sem fæddur er þangað inn því að skrá sig sér­stak­lega úr henni.

Þrátt fyrir þessa inn­byggðu við­skipta­vina­fjölg­un­ar­vél hefur Þjóð­kirkj­unni ekki tek­ist að hald­ast vel á fólki und­an­farin miss­eri. Árið 1992 voru 92,2 pró­sent lands­manna skráðir í Þjóð­kirkj­unni. Um ald­ar­mótin var það hlut­fall komið niður í 89 pró­sent og í dag er það 75 pró­sent.

Rík­is­trú­ar­menn segja oft að þetta sé afleið­ing af því að inn­flytj­endum sem hafi aðra trú hafi fjölgað hér­lend­is. Sú rök­semd stenst ekki nán­ari skoð­un. Þeir sem eru í Þjóð­kirkj­unni eru nefni­lega þrjú þús­und færri en þeir voru árið 2000 og fimm þús­und færri en þeir voru árið 2008. Þeir Íslend­ingar sem kjósa að standa utan Þjóð­kirkj­unnar hefur fjölgað úr 30.700 um ald­ar­mótin í 81.417 í ár.

Þjóðin er því, nokkuð hratt, að yfir­gefa Þjóð­kirkj­una sem hún er samt að stórum hluta fest inn í við fæð­ingu.

Kostar 4-5 millj­arða á ári

Fyrir utan þær 663 millj­ónir króna af skattfé sem Þjóð­kirkjan telur sig snuð­aða um, og vill fá leið­rétt­ingu vegna, þá kostar rekstur hennar íslenska skatt­greið­endur skild­ing­inn. Á þessu ári gera fjár­lög ráð fyrir að 1.474 millj­ónir króna renni til Þjóð­kirkj­unnar úr rík­is­sjóði. Auk þess munu 247 millj­ónir króna fara til Kirkju­mála­sjóðs, 73 millj­ónir króna í Kristni­sjóð, 320 millj­ónir króna til jöfn­un­ar­sjóðs sókna og svo auð­vitað um 2,1 millj­arður króna í sókn­ar­gjöld. Sam­tals greiðir ríkið því um 4,2 millj­arða króna á ári fyrir rík­is­trúna. Fyrir utan þennan kostnað kostar rekstur kirkju­garða tæpan millj­arð króna.

Það er því brál­æð­is­legur sparn­aður fólg­inn í því að aðskilja ríki og kirkju. Fyrir stjórn­völd sem tala dig­ur­bark­lega um halla­laus fjár­lög og bruðl rík­is­stofn­anna ætti þetta að vera liður sem þau ættu að skoða gaum­gæfi­lega.

Hvað er hægt að gera?

En er hægt að aðskilja ríki og kirkju? Í stuttu máli er svarið við því já.  Mesta flækju­stígið yrði vegna eigna sem kirkjan lét inn í rík­is­sjóð árið 1907 með samn­ingi sem var stað­festur með lögum 90 árum síð­ar. Í grófum dráttum snýst samn­ing­ur­inn um að ríkið fékk eign­irnar en sam­þykkti á móti að greiða laun presta. Hægt er að vinda ofan af þessum samn­ingi með ýmsum hætti. Rök­rétt­ast væri lík­leg­ast að gera Þjóð­kirkj­unni til­boð vegna eign­anna. Ef hún myndi hafna því gætu dóm­stólar skorið út um hver væri rétt­mæt end­ur­greiðsla. Ríkið gæti líka reynt að slíta áskrift kirkj­unnar af skattfé án þess að bjóða henni neitt í stað­inn og sjá hvernig dóm­stólar myndu fara með kröfu henn­ar. Til langs tíma myndi þetta að minnsta kosti alltaf borga sig fyrir rík­is­sjóð.

Auk þessa þyrfti að breyta stjórn­ar­skrá á þann veg að í henni væri til­tekið að aðskiln­aður væri milli ríkis og kirkju. Það er mjög ger­legt. Það er því spurn­ing um vilja, ekki getu í þessum mál­um. Hafa stjórn­mála­menn vilja og þor til að stíga þetta skref? Hingað til hefur svarið við þeirri spurn­ingu allltaf verið nei.

Á að vera Þjóð­kirkja á Íslandi?

Ég hef ekk­ert á móti kirkj­um, prestum eða trú­ar­brögðum yfir höf­uð, þótt helg­i­slepjan og til­gerð­ar­legt og yfir­læt­is­fullt mjúk­mælgið fari stundum í taug­arnar á mér. Það er full­kom­lega eðli­legt og rétt­læt­an­legt að til sé fyr­ir­tæki sem bjóði upp á þessa þjón­ustu, enda aug­ljóst að það er eft­ir­spurn eftir henni.

Það sem truflar mig er að allir séu látnir borga fyrir þjón­ustu sem ein­ungis sumir nýta sér og er fjarri því að vera hluti af grunn­stoðum þess vel­ferð­ar­sam­fé­lags sem almenn sam­fé­lags­leg sátt virð­ist vera um að halda uppi hér­lend­is. Það þurfa allir á menntun að halda, og þess vegna rekur hið opin­bera mennta­kerfi. Við þurfum öll á sam­göngu­kerfi að halda, og þess vegna byggir hið opin­bera vegi. Við þurfum öll á heil­brigð­is­þjón­ustu að halda, og þess vegna fer stór hluti af sam­eig­in­legum sjóðum okkar í að halda uppi slíkri. Og við þurfum á lög­gæslu- og dóms­kerfi að halda til að fram­fylgja sam­fé­lags­sátt­mál­anum sem lög lands­ins móta. En við þurfum ekki trú.

Í grunn­inn er málið því ein­falt. Er það hlut­verk ríkis að borga marga millj­arða króna undir félags­skap sem trúir því meðal ann­ars að þeir sem honum finnst góðir fari til himna, þeir sem honum finnst vondir fari til hel­vít­is, að sér­stakir menn gangi á vatni án þess að drukkna og breyti þess á milli vatni í vín án eim­ing­ar­tækja? Félags­skap sem er ekki leið­andi gæsku­afl heldur hefur aðlagast, með miklum trega og mót­spyrnu, sið­ferð­is­legum fram­förum í sam­fé­lag­inu sem hafa átt sér stað þrátt fyrir hann, ekki vegna hans?

Mitt svar er nei. Og ég hef nokkuð vel rök­studdan grun um að mik­ill meiri­hluti lands­manna sé sam­mála mér.