Íslenskar rann­sóknir á stein­steypu hófust ekki fyrr en upp úr miðri tutt­ug­ustu öld­inni eins og höf­undur lýsti í grein í Kjarn­anum fyrr á þessu ári. Þær fóru fyrst fram í Rann­sókna­stofnun bygg­ing­ar­iðn­að­ar­ins ( Rb.) og síðar hjá Nýsköp­un­ar­mið­stöð Íslands ( NMÍ ). Upp­hafs­maður rann­sókn­anna var Har­aldur Ásgeirs­son fram­kvæmda­stjóri Rb. en þær urðu miklar og árang­urs­ríkar undir hans stjórn og sér­fræð­ingateymis á vegum Iðn­að­ar­ráðu­neyt­is­ins, sem nefnt var Stein­steypu­nefnd. Viða­mestar voru rann­sóknir á áður lítt þekktum skemmda­valdi í steypu, sem nefndur var alka­lí­þensla. Þessi skemmda­valdur þótti það alvar­legur á heims­vísu, að mynduð voru alþjóða­sam­tök vís­inda­manna á sviði steypu­rann­sókna til að finna vörn gegn hon­um. Á vegum þeirra var haldin árleg ráð­stefna um mál­efnið ( International Con­fer­ence on Alkali-Aggregate React­ion, ICAAR ), sú ­fyrsta árið 1974 í Dan­mörku. Vegna efna­sam­setn­ingar sem­ents­ins frá hinni nýju Sem­ents­verk­smiðju rík­is­ins (Sr.) á Akra­nesi var talin veru­leg hætta á alka­lí­þenslu í viða­miklum virkj­ana- og hafn­ar­fram­kvæmd­um, sem voru á áætlun síð­ustu ára­tugi ald­ar­inn­ar. Um þetta leyti var starf­semi Rb. að hefj­ast. Har­aldur Ásgeirs­son hóf þegar sam­vinnu við sam­tökin og var önnur ráð­stefna þeirra haldin hjá Rb. í Reykja­vík árið 1975. Í fyr­ir­lestrum íslend­inga þar var sýnt fram á að hug­mynd Har­aldar Ásgeirs­sonar um að notkun fínmal­aðra jarð­efna með svo­nefnda poss­ólan eig­in­leika ( t.d. gos­efna ), hefðu ásamt því að þétta stein­steypuna ­fyr­ir­byggj­andi áhrif á skað­legar alka­lí­þensl­ur. Alka­lí- verk­efnið gekk vel og kom stofn­un­inni þegar á gott skrið og voru steypu­rann­sókn­irnar hennar aðal­svið út öld­ina, sér­stak­lega eftir að stofn­unin fór að rann­saka iðn­að­ar­poss­ól­an, mjög fín­korna ryk sem mynd­að­ist við útblástur úr ofnum Járn­blendi­verk­smiðj­unnar á Grund­ar­tanga (Íj.). og nefnt var kís­il­ryk Sem­ents­verk­smiðja rík­is­ins ( Sr. ) nýtti svo nið­ur­stöður þess­ara rann­sókna til þess að fram­leiða nýjar sem­ents­teg­und­ir. Hún varð fyrst í heim­inum til þess að fram­leiða sem­ent íblandað kís­il­ryki og fá það við­ur­kennt í sem­ents­staðal Evr­ópu­sam­bands­ins. Þá fram­leiddi Sr. sér­stakt poss­ól­an­sem­ent , sem nefnt var Blöndu­sem­ent, senni­lega fyrsta þrí­þátta sem­ent­ið ( sem­ents­gjall + tvær poss­ól­anteg­undir ) með kís­il­ryki sem poss­ól­aní­blönd­un.  

Af fram­an­greindu má sjá að íslenskar steypu­rann­sókn­ir, sér­stak­lega hvað varðar nýt­ingu efna með poss­ólan­eig­in­leika í sem­ent­ið, hafa kynnt íslenska rann­sókna­starf­semi á alþjóða­vett­vangi og einnig geta þær haft enn frek­ari æski­leg á­hrif í fram­tíð­inni, ef nýt­ing nátt­úru-poss­ól­ana verður eins mikil og nú lítur út fyr­ir, vegna aðsteðj­andi lofts­lags­vanda. Nú liggja þessar rann­sóknir að mestu leyti niðri eftir lokun Nýsköp­un­ar­mið­stöðvar Íslands (NMí ) og vildi und­ir­rit­aður í fyrr­nefndri grein lýsa áhyggjum og gagn­rýni á þá skipan mála. 

Í þess­ari grein vill höf­undur vekja athygli á sér­takri rann­sókna­starf­semi, sem Sr. og Íslenska járn­blendi­verk­smiðjan ( Íj. ) starf­ræktu árin 1985 – 1995 á Akra­nesi, til þess að finna nýja mögu­leika til gerðar og nýt­ingar stein­steypu með kís­il­ryk­sí­blönd­un. Um þetta var stofnað sam­vinnu­fyr­ir­tæki, sem hlaut nafnið Sér­steypan s.f. 

Aðdrag­andi að stofnun Sér­steypunnar s.f.

Sem­ents­verk­smiðja rík­is­ins hóf starf­semi um mitt ár 1958. Íslenska járn­blendi­fé­lagið var stofn­sett árið 1975 og hóf ­starf­semi árið 1979. Á und­ir­bún­ings­stig­i ­sem hófst árið 1972 var mikið rætt um hvað gera skyldi við mikið magn kís­il­ryks frá bræðslu­ofn­un­um, sem fangað skyldi í pokasí­ur. Var helst rætt um að urða ryk­ið, en það þótti slæmur kostur frá umhverf­is­sjón­ar­miði. Sr. fékk rykið til skoð­un­ar, þar sem vitað var að nota mætti það sem bæti­efni í stein­steypu. 

Við nán­ari skoðun hjá Rb. kom í ljós, að rykið hafði fram­úr­skar­andi eig­in­leika til að auka gæði stein­steypu, sér­stak­lega þar sem það reynd­ist hafa mjög sterk mót­verkand­i á­hrif gegn alka­lí­þenslu. Í beinu fram­haldi af þess­ari upp­götvun hófust umfangs­miklar til­raunir á vegum Sr. og Rb. með íblöndun kís­il­ryks í sem­ent. Þessum rann­sóknum og und­ir­bún­ingi hjá Sem­ents­verk­smiðj­unni við að hefja fram­leiðslu kís­il­ryks­sem­ents var lokið árið 1979, þegar Járn­blendi­verk­smiðjan hóf fram­leiðslu. Var íblöndun kís­il­ryks­ins í almennt sem­ent 7.5%. Við frek­ari rann­sóknir á kís­il­ryks­bland­aða sem­ent­inu kom í ljós að aukn­ing varð einnig á styrk og þétt­leika ­steypunnar við notkun þess. 

Tækni­menn Sr. og Íj. ­skynj­uðu þegar þá mögu­leika sem í þessu fólust. Á rann­sókna­stofum verk­smiðj­anna var haf­ist handa við að gera til­raunir með múr, sem í var blandað auknu magni af kís­il­ryki og síðar einnig plast­trefj­um. Plast­trefj­arnar veittu múr úr þessum blöndum mik­inn sveigj­an­leika. Á árunum eftir 1980 var mikið hugað að hent­ugum við­gerð­ar­efnum fyrir steypu­skemmd­ir, sem voru mjög áber­andi á þessum árum. ­Mik­ill inn­flutn­ingur á þessum efnum var þá orð­inn til lands­ins. Áhuga­vert þótti að athuga hvort múr­blöndur með háu kís­il­ryks­magni með eða án trefja hent­uðu til notk­unar í við­gerð­ar­efni og til­búnar múr­blönd­ur. Fyrst í stað störf­uðu tækni­menn fyr­ir­tækj­anna að þessum til­raunum sitt í hvoru lagi, en brátt varð ljóst að best væri að sam­eina þetta þró­un­ar­starf með stofnun sér­staks fyr­ir­tæk­is, sem væri í sam­eig­in­legri eigu beggja fyr­ir­tækj­anna, Sem­ents­verk­smiðju rík­is­ins og Íslenska járn­blendifélags­ins hf. Lög Sr. leyfðu fyr­ir­tæk­inu reyndar aðeins að fram­leiða og selja sem­ent, en stjórn Sr. fékk leyfi Iðn­að­ar­ráðu­neyt­is­ins til að stunda rann­sóknir á aðferðum og fram­kvæmdum tengdum steypu­notkun eins og þekkt var í nágranna­lönd­un­um. Íj. sem hluta­fé­lag þurfti aftur á móti ekki á slíku leyfi að halda, þó að það væri að hluta í eigu hins opin­bera.

Hinu nýja fyr­ir­tæki voru sett eft­ir­far­andi mark­mið:

a)  Að leita leiða til auk­innar notk­unar sem­ents og kís­il­ryks í bygg­ing­ar­iðn­aði og mann­virkja­gerð

b)  Að þróa aðferðir til að fram­leiða efni og efna­blöndur í ýmsar teg­undir stein­steypu sem hafi sér­staka eig­in­leika umfram venju­lega stein­steypu ( sér­steypa ).

c)  Að þróa aðferðir og fram­leiða mark­aðs­vörur úr sér­steypu eftir því sem þarfir mark­að­ar­ins og eig­in­leikar sér­steypunnar geta gefið til­efni til. 

d)  Að ýta undir fram­leiðslu hjá öðrum aðilum á vörum úr sér­steypu.

Sér­steypan s.f. 

Sér­steypan s.f. hóf starf­semi í byrjun árs 1985. Fram­kvæmda­stjóri var ráð­inn Njörður Tryggva­son verk­fræð­ing­ur, en hann fékk tveggja ára leyfi frá Verk­fræði- og teikni­stof­unni s.f. sem hann hafði áður veitt for­stöðu í 20 ár. Í stjórn voru sex ein­stak­ling­ar, þrír frá hvoru fyr­ir­tæki. Iðn­að­ar­hús­næði fékkst leigt ­fyrir starf­sem­ina að Kalm­ans­braut 3 á Akra­nesi. Eig­endur lögðu hinu nýstofn­aða fyr­ir­tæki fé til starf­sem­innar í byrj­un.

Auk Njarðar voru ráðnir 5 aðrir starfs­menn fyrsta starfs­árið, þrír reyndir iðn­að­ar­menn og tvennt á skrif­stofu. Síðar voru tveir tækni­menn ráðnir í hálft starf. 

Verk­efni Sér­steypunn­ar:

Rann­sókn­ar­verk­efni Sér­steypunnar skipt­ust í fjögur meg­in­s­við:

1. Vega- og gatna­gerð
2. Múr­blöndur
3. Íslenska múr­ein­angr­un­ar­kerfið ( Ímúr – kerfið )
4. Trefja­steypa

Rann­sókna- og til­rauna­starf­semi Sér­steypunnar beind­ist aðal­lega að þessum þremur flokk­um. Mest fór fyrir grunn­rann­sóknum fyrstu þrjú starfs­ár­in ( 1985 – 1987 ). Var nauð­syn­legra rann­sókn­ar­tækja aflað en mögu­leikar nýttir hjá verk­smiðj­unum og Rb., þar sem á vant­aði. Síð­ari starfsár Sér­steypunnar var meira unnið að fram­kvæmd stærri til­rauna og verk­efna, t.d. fram­leiðslu á múr­blönd­um, ­bygg­ing­ar­hlutum úr trefja­steypu svo og að mark­aðs­málum á þeim vörum og þekk­ingu, sem fram komu í starf­sem­inni. Sér­steypunn­i var í upp­hafi aðeins ætlað að þróa aðferðir og vörur sem gætu styrkt og aukið markað fyrir afurðir eig­end­anna en hvorki fram­leiðslu- né mark­aðs­hlut­verk. Síðan var hug­myndin að Sér­steypan seldi fram­leiðslu- og sölu­leyfi til ann­ara fyr­ir­tækja. En þar sem engir aðilar reynd­ust vera fyrir hendi í land­inu að þró­un­ar­vinn­unni lok­inni, sem nýta vildu þau tæki­færi sem fólust í nið­ur­stöðum henn­ar, færð­ust þessi tvö hlut­verk smám saman og sjálf­krafa á hendur Sér­steyp­unni. Þannig sá fyr­ir­tækið sjálft um allar til­raun­ir, sem fram­kvæmdar voru í vega­gerð, t.d. með þjapp­aðri þurr­steypu. Komið var upp fram­leiðslu­tækjum fyrir alls konar til­búnar múr­blöndur og til­rauna­fram­leiðsla hófst á ýmsum vörum úr trefja­steypu í húsa­kynnum Sér­steypunn­ar. Árið 1989 dró Íslenska járn­blendi­fé­lagið sig út úr rekstri Sér­steypunnar en Sem­ents­verk­smiðjan styrkti áfram rekstur fyr­ir­tæk­is­ins. Það ár hóf Sér­steypan sam­vinnu við fyr­ir­tækið Sand hf. í Reykja­vík en það var stærsta fyr­ir­tækið á land­inu við öflun sands í múr­verk. Einnig var þá hafin náin sam­vinna við Stein­ull­ar­verk­smiðj­una á Sauð­ár­króki en ein­göngu var notuð ein­angr­un­ar­stein­ull þaðan í íslenskt múr­kerfi og veggein­ing­ar, sem þró­aðar voru af Sér­steyp­unni. Sam­vinnan við þessi tvö fyr­ir­tæki var ekki síst valin vegna styrks þeirra á því mark­aðs­sviði, sem þróun og vörur Sér­steypunnar voru á. Iðn­að­ar­ráðu­neytið gaf Sr. svo leyfi haustið 1989 til að ger­ast hlut­hafi í hluta­fé­lög­um. Upp úr því stofn­aði Sér­steypan ásamt Sandi hf. og Stein­ull­ar­verk­smiðj­unni hf. nýtt fyr­ir­tæki árið 1990 sem hlaut nafnið Íslenskar múr­vör­ur, stytt Í­múr. 

Á árunum 1990 til 1995 var mik­ill sam­dráttur á íslenska bygg­inga­mark­aðn­um. Því gekk mark­aðs­sóknin á vörum og þróun Sér­steypunnar hægt á þessum árum og tap varð á rekstr­in­um. Þá var sam­keppnin við inn­flutt efni mjög erf­ið. Var þá talið nauð­syn­legt að hag­ræða í rekstr­in­um, t.d. með afkasta­meiri tækjum og hag­kvæm­ari fram­leiðslu­tækni. Fjár­hags­leg staða Sr., sem gerð var að hluta­fé­lagi 1993, var einnig slæm um þessar mundir og þrýst var á að losa fram­leiðslu­þátt Sér­steypunnar frá rekstri verk­smiðj­unn­ar. Var þá fram­leiðslu­þáttur Sér­steypunn­ar ­sam­ein­aður starf­semi Ímúr í Reykja­vík og fram­leiðslan flutt þang­að. Sér­steypan var svo lögð niður sem sjálf­stætt fyr­ir­tæki og öll starf­semi hennar sem ekki var flutt til Ímúr var falin sér­stakri deild innan Sem­ents­verk­smiðj­unnar hf. undir stjórn og ráð­gjöf Njarðar Tryggva­son­ar. Hélst sú skipan í um tvö ár og var þá mik­ill hluti af þekk­ingu og tækjum Sér­steypunnar selt þriðja aðila.

Vega- og gatna­gerð:

Árið 1985 voru gerðar til­raunir með nýja gerð veg­a­steypu, svo­nefnda ­þjapp­aða þurr­steypu, á ensku „roller compacted concrete” ( RCC ). Steypan er gróf­gerð og sem­ents­rýr ( um 100-150 kg/m3 í stíflu­mann­virki, 200-300 kg/m3 í slit­lög) og með mjög litlu vatns­magni. Því verður hún þurr og erfið til nið­ur­lagn­ing­ar. Hún er lögð niður með mal­bik­un­ar­vélum og titr­uð og völtuð eftir útlagn­ingu hlið­stætt því sem gert er við útlögn mal­biks. Kostir þess­arar steypu er að hún er ódýr ( lágt sem­ents­magn ) en nær góðum styrk og það má setja umferð á hana strax eftir nið­ur­lögn. Annar kostur er að nota má sama útlagnig­ar­búnað og fyrir mal­bik, sem auð­veldar það mjög að hefja notkun á nýju slit­lags­efn­i. 

Sér­steypan gerði fyrst til­raunir með þjapp­aða þurr­steypu á bíla­stæðum og gólf­flötum iðn­að­ar­hús­næðis með góðum árangri. 

Þá voru einnig gerðar nokkrar til­raunir með þjapp­aða þurr­steypu í gatnaslit­lög með mis­jöfnum árangri. Sér­stök til­raun var gerð í sam­vinnu við Vega­gerð rík­is­ins með nýja gerð þjapp­aðrar þurr­steypu í gatna­gerð. Þessi aðferð og bún­aður til nið­ur­lagn­ingar var þróuð hjá dönsku sem­ents­verk­smiðj­unni Ålborg Portland Cem­ent. Til­raunin gekk ekki vel og aðferðin ekki notuð frek­ar. Þá var gerð til­raun í sam­vinnu við Vega­gerð­ina með festun og styrk­ingu vega með sem­enti. Var bún­aður fluttur inn frá Þýska­landi og gekk sú til­raun vel og var notuð af Vega­gerð­inni í fram­hald­inu.

Auk notk­un­ar ­þjapp­aðrar þurr­steypu í gatna- og vega­gerð var vitað að hún hafði verið notuð erlendis í stíflu­gerð vatns­orku­virkj­ana. Sér­steypan gerði því til­raunir og hönnun að notkun hennar í stíflu Blöndu­virkj­un­ar. Til fram­kvæmda kom þó ekki, en aftur á móti var þjöppuð þurr­steypa síðar notuð í távegg framan við uppi­stöðu­vegg Kára­hnjúka­virkj­un­ar. 

Múr­blöndur

Ástæða fyrir því að Sér­steypan hóf rann­sóknir á til­búnum blöndum fyrir múr­húðun og við­gerðir á steypu var, að vegna hins smáa mark­aðar hér á landi hafði lítil iðn­væð­ing farið fram á múr­verki. Í nágranna­lönd­unum var tækni­væð­ing múr­verks­ins aftur á móti orðin veru­leg. Þá var þörfin á við­gerð­ar­efnum vegna steypu­skemmda einnig orðin mik­il.

Þegar árið 1985 voru gerðar fyrstu til­raunir með ásprautun múr­blandna, sem inni­héldu mis­mun­andi magn af kís­il­ryki. Einnig voru til­raunir gerðar með sér­stakar við­gerða­blöndur fyrir sprungna steypu. Reyndir múr­ara­meist­arar á Akra­nesi fram­kvæmdu til­raun­irn­ar. 

1986 var fram­leitt nokk­urt magn af til­rauna­blönd­um, bæði við­gerð­ar­efni og múr­blönd­ur. Voru þetta um 10 teg­undir með ólíkt nota­gildi, t.d. fljót­harðn­andi eða trefja­bundin við­gerða­efni, múr­blöndur fyrir utan­húss og inn­an­húss notkun o.s.frv. Þá var snemma í ferl­inu þróuð múr­blanda með trefja­í­blöndun ( Krenittrefj­ar, sér­stakar plast­trefjar frá fyr­ir­tæk­inu Grace ). Hún var fyrst notuð í til­raunir til við­gerða. Hrá­efnin í þessar blöndur komu að mestum hluta frá Sr., t.d. sem­ent og sand­ur, en kís­il­ryk frá Íj. Í allar blönd­urnar var bætt kís­il­ryki til við­bótar því sem var í sem­ent­inu. Voru þessar blöndur sendar til rann­sókna hjá Rb., sem vott­aði að þær hent­uðu þeirri notkun sem stefnt var að.

Þegar leið á árið 1987 var ljóst að hús­næðið að Kalm­ans­braut 3 var of lítið fyrir þá starf­semi sem þar fór fram. Keypt var við­bót­ar­hús­næði í sömu bygg­ingu til að setja upp litla blönd­un­ar­stöð fyrir múr- og við­gerða­blönd­ur. Fengu blönd­urnar þá sam­eig­in­legt nafn og voru nefndar Sem­kís­-blöndur ( sem­ent – kís­il­ryk ).

Í byrjun var blönd­unum komið í sölu í versl­unum á Akra­nesi og Reykja­vík í tak­mörk­uðu magni, bæði til umsagnar og gagn­rýni. Voru þær ýmist pakk­aðar í plast­fötur eða bréf­poka.

Fram­leiðsla og með­höndlun á þró­uðum við­gerða- og múr­blöndum var nýj­ung hér á landi . Erlendis var notkun slíkra blandna orðin mjög full­komin og sér­stak­lega var með­ferð og notkun á blönd­unum tækni­lega fram­þró­uð. Við fram­leiðslu blandn­anna hjá Sér­steyp­unni var þýskt fyr­ir­tæki haft með í ráð­um. 

Fyr­ir­tækið hét Mat­his Technik GmbH, til húsa í Neu­en­burg skammt frá Freiburg í Þýska­landi. Það fyr­ir­tæki hafði auk fram­leiðslu á hinum ýmsu blöndum þró­að ­dælu­búnað til flutn­inga á blönd­unum í lausu máli með loft­þrýsti­bún­aði líkum þeim, sem not­aður er við flutn­ing á lausu sem­enti. Er þá blönd­unum eftir fram­leiðslu komið í stál­geyma en úr þeim er þeim svo dælt á tank­bíla. Bíl­arnir flytja svo blönd­urnar í geyma á bygg­ing­ar­stað. Múr­spraut­ur, sem blönd­unum er sprautað með á veggi, loft og gólf, voru einnig þró­aðar af þessu fyr­ir­tæki. Þær eru tengdar við þessa geyma. 

Upp­haf­lega var not­aður inn­fluttur kvarts­sandur í Sem­kís blönd­urnar en fljót­lega var farið að nota íslenskan sand í þær. Aðal­efnin í blönd­unum voru þá öll íslensk; sand­ur, sem­ent og kís­il­ryk, og því var nauð­syn­legt að gera til­raunir og þróa sér­ís­lenskar blönd­ur, sem hent­uðu hér­lendum bygg­ing­ar­iðn­aði. Þetta var haft að leið­ar­ljósi við fram­leiðsl­una. 

Með tím­anum fjölg­aði Sem­kís­blönd­unum og voru þær orðnar rúm­lega 30 þegar Sér­steypan hætti fram­leiðslu þeirra. Var heitum á blönd­unum skipað niður í nafna­lykil eftir notk­un­ar­sviði þeirra. Þannig voru allar múr­blöndur merktar með M og núm­eri, t.d. Sem­kís M-100 sem var grunn­bland­an.Múr­blöndu­teg­und­irnar urðu alls sjö tals­ins, til alls konar notk­unar í múr­verk. Við­gerð­ar­blönd­urnar urðu sex að tölu og voru merktar með V. Var grunn­blandan Sem­kís A nefnd Sem­kís V-100 í nýja kerf­inu. Þá voru á mark­aðnum ýmis Sem­kís hjálp­ar­efni og þar að auki blöndur til ýmiss konar nota. Setti Sér­steypan saman vöru­skrá og vand­aða leið­bein­inga­bæk­linga fyrir hverja blöndu sem komið var svo saman í veg­lega kynn­ing­ar­möppu.

Hér að framan er því lýst að við­gerða­blöndur Sér­steypunnar og aðrar múr­blöndur voru nýj­ung hér á landi. Er þar átt við hversu frá­brugðnar þær voru þeim fáu íslensku múr­blöndum sem voru til sölu hér­lendis áður en Sér­steypan kom til, þró­aðri og sér­hæfð­ari. Því til við­bótar kom full­komin tækni við notkun þeirra, sem var vel þekkt víða erlendis en ekki hér. Þess ber að geta að til fjölda ára hafði Fín­pússning hf. í Reykja­vík fram­leitt til­bú­inn múr og selt í bréf­pok­um. 

Íslenskt múr­ein­angr­un­ar­kerfi, Ímúr­kerfið

Snemma var farið að huga að því að nýta trefja­bundnar múr­blöndur úr fram­leiðslu Sér­steypunnar til notk­unar á ein­angrun utan­húss. Þessi aðferð, að ein­angra hús að utan og setja múr­húð til hlífðar ein­angr­un­inni er vel þekkt erlendis og er betri og hag­kvæm­ari en ein­angrun inn­an­húss. En til þess að utan­hússein­angrun sé not­hæf þarf hlífð­ar­efnið að vera vel vatns­þétt, sér­stak­lega í votri og vinda­samri veðr­áttu eins og er hér á landi. Til hlífðar er þá oft notuð klæðn­ing úr málmi, plasti eða tré og svo trefja­bundnum múr. 

Ein­angrun að utan gefur jafn­ari og betri varma­ein­angr­un, úti­lokar kulda­brýr og eykur þar með þæg­indi og orku­sparn­að. Hún hlífir útveggnum fyrir áhrifum veðr­unar og kemur í veg fyrir hreyf­ingar af völdum sífelldra hita- og raka­breyt­inga. 

Erlend múr­ein­angr­un­ar­kerfi sem komu til sög­unnar hér á landi upp úr 1980 (akrýl-­kerfi) höfðu ekki sýnt þá end­ingu, sem til var ætl­ast og ýtti það undir þörf­ina að finna betri lausn fyrir íslenskar aðstæð­ur. Því þótti nauð­syn­legt að finna sér­ís­lenskt múr­kerfi, sem stæð­ist kröfur um end­ingu. Hófst nú vinna við þróun á þannig múr­kerfi á vegum Sér­steypunn­ar. 

Grunnatriðin í þess­ari þróun voru að búa til sér­ís­lenskt múr­kerfi, sem sniðið væri að íslensku veð­ur­fari, nýtti íslensk hrá­efni og kæmi til móts við kröfur mark­að­ar­ins um útlit, styrk, end­ingu og lágan við­halds­kostn­að. Hvað varð­aði hrá­efnin var mjög litið til notk­unar á harð­press­aðri ­ís­lenskri stein­ull frá Stein­ull­ar­verk­smiðj­unni á Sauð­ár­króki sem ein­angr­un­ar­efni.

Árið 1990 fólu Sér­steypan og Stein­ull­ar­verk­smiðjan verk­fræði­stof­unni Línu­hönnun hf. að gera viða­mikla úttekt á húsum sem klædd voru með íslenska múr­kerf­inu, jafn­framt því sem fleiri rann­sóknir voru gerðar á því kerfi með styrk frá Rann­sókna­ráði rík­is­ins. 

Dr. Rík­harður Krist­jáns­son hjá Línu­hönnun var upp­hafs­mað­ur­inn að þeirri grund­vall­ar­breyt­ingu á hefð­bundna íslenska múr­kerf­inu, að hverfa frá því að hafa ein­angr­un­ina innan á steyptu veggj­unum og ein­angra þá að utan í stað­inn. 

Nið­ur­stöður Línu­hönn­unar voru að kerfið hent­aði mjög vel við íslenskar aðstæður og í fram­haldi af því gerði verk­fræði­stofan nákvæma og end­ur­bætta verk­lýs­ingu á fram­kvæmd við múr­verk­ið. 

Kerfið er þannig upp byggt að fyrst eru harð­press­aðar stein­ull­arplötur ( Ímúr - plöt­ur) festar á steyptan vegg með sér­stakri gerð af múr­töpp­um. Á tapp­ana er fest og strengt heits­ink­húðað bendi­net úr stáli. Fest­ingu þess við tapp­ana tryggir sink­húðuð skinna, sem fylgir tapp­anum ásamt fjar­lægð­ar­klossa úr plasti sem tryggir rétta stað­setn­ingu nets­ins í múr­kápunni, sem kemur utan á stein­ull­ina. 

Eftir upp­setn­ingu stein­ull­arplatn­anna og fest­ingu og streng­ingu nets­ins er trefja­bundnum und­ir­múr sprautað eða smurt í netið í 15 mm þykkt. Þegar und­ir­múr­inn ( burð­ar­lagið ) hefur harðnað nægj­an­lega ( eftir u.þ.b. þrjár vikur ) er trefja­bundnum yfir­múr sprautað eða smurt yfir und­ir­múr­inn. Þykkt yfir­múrs­ins er u.þ.b. 10 mm. Heild­ar­þykkt múr­lags­ins er þá 25 mm og má hafa á honum margs konar yfir­borðs­á­ferð, t.d máln­ingu, stein­ingu o.fl.

Í múr­kerf­inu eru notuð til­búin vatns­bretti úr trefja­steypu, sem Sér­steypan fram­leiddi til frá­gangs undir glugga o.þ.h. Brettin voru í ýmsum breiddum en 1 cm þykk að með­al­tali. Að framan eru þau 2 cm þykk með ávölum rún­ingi og í þau fræst vatns­nót. 

Þegar íslenska múr­kerfið hafði gengið í gegn um til­rauna- og þró­un­ar­feril var gefin út verk­lýs­ing fyrir það árið 1991 og var kerfið nefn­t Í­múr­-­klæðn­ing, íslenskt múr­ein­angr­un­ar­kerfi. Ímúr­-­klæðn­ingin náði fljótt miklum vin­sældum og var hún lögð á um 8.000 m2 árið 1992 og 16.000 m2 árið 1993.

Ný verk­tækni hefur fylgt í kjöl­far þró­unar múr­kerf­is­ins. Þessi tækni var fyrir hendi í nágranna­lönd­unum og var tækja­kostur Sér­steypunnar sóttur til Þýska­lands eins og áður get­ur. Tæknin fól í sér að þurr­blöndur Sér­steypunnar voru fluttar í stórum sílóum á sér­búnum flutn­inga­bílum frá blönd­un­ar­stöð­inni að bygg­ing­ar­stað. Þar var dælu­bún­aður sem blés blönd­unum að múr­dælu. Í henni var múr­blandan blönduð vatni og múrefj­unni sprautað á flöt­inn með múr­sprautu áfastri dæl­unn­i. 

Þegar svona flutn­ings – og múr­sprautu – kerfi fer að virka rétt, þarf lít­inn mann­afla við múr­húð­un­ina og hag­kvæmni hennar vex. Þá batn­aði vinnu­um­hverfi múr­ara mik­ið, sem oft var heldur sóða­legt.

Trefja­steypa:

Eitt aðal­verk­efnið sem Sér­steypan kom að var gerð ýmissa bygg­ing­ar­hluta úr múr blönd­uðum trefj­um. Var not­aður sem­ents­ríkur múr með íblöndun auka kís­il­ryks og notkun þró­aðra þjálni­efna. Í múr­inn voru not­aðar ódýrar plast­trefjar sem heita Krenittrefj­ar. Þær eru úr pólýprópýlon ( polypropy­lene ), 6-12 mm lang­ar, bæði fínar og gróf­ar. Mun góð reynsla og styrkur Krenittrefj­anna hér á landi byggj­ast á þétt­leika sem­entsefj­unn­ar, þar sem kís­il­rykið er áhrifa­vald­ur. Trefj­arnar sem not­aðar voru komu frá danska fyr­ir­tæk­inu Dana­klon A/S og voru trefj­arnar bæði keyptar sem lausar trefjar og trefjamott­ur. Trefjamott­urnar voru not­aðar hjá Sér­steyp­unni í fram­leiðslu á þunnum plöt­um. Þessar plötur sýndu óvenju mik­inn sveigj­an­leika án þess að brotna. Krenittrefj­arnar voru nefndar eftir danska hönn­uð­inum Her­bert Kren­kel sem þró­aði þær og notkun þeirra. Var nafnið sam­setn­ing úr nafni hönn­uð­ar­ins og eternit sem er múrblanda úr sem­enti og asbest­trefjum og notað í fram­leiðslu á klæðn­ings­plöt­um.

Eitt fyrsta verk­efnið við notkun trefja­steypu var gerð flot­kassa fyrir flot­bryggj­ur, sem mörg bæj­ar­fé­lög voru að koma upp hjá sér um það leyti sem Sér­steypan hóf starf­semi. Flot­kass­arnir voru steyptir í trémót­um. Í mót­unum var komið fyrir fjórum ten­ingum úr frauð­plasti en skel úr trefja­steypu steypt utan um þá. Í botn­inum og til hlið­anna var þykkt trefja­steypunnar 30 mm en ofan á ten­ing­unum þ.e. gólfið á flot­köss­unum var hún 40 mm. Til styrk­ingar var svo steyptur kross­veggur milli frauð­plast­ten­ing­anna fjög­urra og var vegg­þykktin þar 20 mm. 

Sum­arið 1985 var hafin hönn­un, móta­smíði og til­rauna­fram­leiðsla á stóru fisk­eld­iskeri úr trefja­steypu. Á þessum tíma var mikil gróska og áhugi í fisk­eldi­málum hér á landi og mörg fyr­ir­tæki að hefja fisk­eldi. Mark­aðsút­lit fyrir sölu á ein­ingum í fisk­eld­isker var því gott. 

Tilraunaframleiðslan hófst á lóð Íj. á Grund­ar­tanga. Hver ein­ing var um 2,7 metra há, um 3.6 metrar að breidd og 2.5 cm þykk en stafa­styrk­ingar voru á könt­unum og var þykkt þeirra 5-10 cm. Til­rauna­kerið var 12 metrar í þver­mál. Frum­stæðar aðstæður voru við útsteyp­ingu ein­ing­anna, t.d. varð að steypa þær utan dyra, og hafði það nei­kvæð áhrif á gæði þeirra. Upp­setn­ingin ofan á steyptan grunn gekk aftur á móti vel og leka­vanda­mál á sam­skeytum voru auð­veld­lega lag­færð. 

Út frá því hversu vel gekk með upp­setn­ingu kers­ins á Grund­ar­tanga var sett í gang rann­sókna- og hönn­un­ar­á­ætlun í sam­vinnu við verk­fræði­stof­una Línu­hönn­un. Þá voru fram­leiddar almennar ein­ingar og til­raun gerð með þær á leðju­geymum Sr. Trefja­steypan í ein­ing­unum var um 1 cm að þykkt en styrkt á könt­unum með þykk­ari trefja­steypu. Frauð­plast, um 5 cm þykkt, var fest á innra byrði ein­ing­anna. Þessar ein­ingar hafa staðið vel og reynd­ust mik­il­vægar sem und­an­fari sam­loku­ein­inga sem fylgdu í kjöl­far­ið.

Snemma var farið að þróa hug­myndir að léttum sam­loku­ein­ingum með ein­angr­un­ar­kjarna úr stein­ull. Hafin var fram­leiðsla og upp­setn­ing inn­veggja­ein­inga og utan­hússein­inga í bíl­skúra og fisk­eld­is­hús. Trefja­steypan í inn­an­hús­s-­sam­loku­ein­ingar var 10 mm að þykkt og var 100mm stein­ull­ar­kjarni á milli. 

Trefja­steypu­byrðin voru tengd saman með sér­stökum kant­styrk­ingum og sker­bind­ingu án þess að við sam­setn­ingar mynd­að­ist kulda-eða hljóð­brú. Mark­mið Sér­steypunnar með fram­leiðslu sam­loku­ein­ing­anna var að koma á markað léttum ein­ingum byggðum á ís­lenskum hrá­efn­um, hug­viti og hönn­un. 

Ekki er vitað annað en að sam­lok­urnar hafi reynst vel þar sem þær voru settar upp. Þá voru gerð­ar­ til­raunir með fram­leiðslu þunnra trefja­steypuflísa á gólf auk vatns­bretta undir glugga, sem hent­uðu í Íslenska múr­kerfið

Loka­orð

Eins og sagt var hér að framan var Sér­steypan hugsuð í upp­hafi sem rann­sókna- og þró­un­ar­fyr­ir­tæki sem þróa skyldi mark­aðs­vörur á sviði múr- og stein­steypu­tækni, sem ekki hafði verið fyrir hendi á íslenskum mark­aði áður. Skyldi mark­aðs­þró­unin byggj­ast á notkun íslenskra stein­efna, íslensks sem­ents og notkun kís­il­ryks umfram það sem þegar var að finna í sem­ent­inu. Með þessu var unnið að því að stækka mark­að­inn fyrir nýjar, íslenskar sem­ents­bundnar vörur hér á land­i. 

Upp­haf­lega var ætl­unin að sá árangur sem yrði af rann­sóknum og þró­un­ar­starf­semi Sér­steypunnar og öll sú þekk­ing sem skap­ast hefði í því ferli yrði á heppi­legum tíma­punkti seld til fyr­ir­tækis eða fyr­ir­tækja, sem hefja vildu fram­leiðslu á þeim trausta grunn­i. 

Árið 1989 hafði þró­un­ar­starfið skilað umtals­verðum árangri en ekki gekk vel að fá fyr­ir­tæki til að yfir­taka og halda áfram þeirri vöru­þró­un, sem þegar hafði náðst. Var þar helst horft til þró­unar múr­blandna og bygg­ing­ar­hluta úr trefja­steypu. 

Reynt var að halda vöru­þróun steypu í vega- og virkjana­gerð að Vega­gerð­inni og vega- og bygg­ing­ar­verk­tök­um, en hún komst aldrei lengra en á til­rauna­stig. Þetta hafði það í för með sér að Sér­steypan tók sjálf á sig fram­haldið og hóf fram­leiðslu á múr­blönd­um, bygg­ing­ar­hlutum úr trefja­steypu og fram­kvæmd vega­til­rauna.

Sér­steypan sf. var lögð niður í byrjun árs 1995 og öll þró­un­ar­vinna þar lagð­ist nið­ur. Múr­blöndu­hluti hennar var færður til nýs fyr­ir­tækis í Reykja­vík sem fyrr segir en annað fært til Sem­ents­verk­smiðj­unnar eða selt. 

Lauk þar með ferli mestu þró­un­ar­vinnu í nýsköpun á múr- og sér­tækri steypu sem unnin hefur verið hér á landi. Hún varð þess vald­andi að teknar voru upp nútíma­legar vinnu­að­ferðir í múr­verki og kom í veg fyrir mik­inn inn­flutn­ing við­gerða- og múr­blandna erlendis frá, sem ann­ars hefði reynst nauð­syn­leg­ur.

Höf­undur er fyrr­ver­andi fram­­kvæmda­­stjóri tækn­i­­mála hjá Sem­ents­verk­smiðju rík­­is­ins.

Heim­ild: https://sites.­google.com/vi­ew/­sem­entog­steyp­a-is/heim