Síð­ast liðið sumar tókst að útrýma Covid-19 veirunni því sem næst alveg úr íslensku sam­fé­lagi. Lands­menn gátu ferð­ast óhræddir inn­an­lands, skoðað Stuðla­gil og bjór­böð, Skóg­ar­foss og Blöndu­ós. Fram­sýnt fólk sá fyrir sér end­ur­opnun leik­húsa og lík­ams­rækt­ar­stöðva. Jafn­framt byrj­aði skóla­fólk að skipu­leggja stað­kennslu í sept­em­ber, kenn­urum og nem­endum til mik­illar gleði. Lyk­ill­inn að vel­gengni íslenskra sótt­varn­ar­yf­ir­valda fólst í beit­ingu alda­gam­alla úrræða, smitrakn­ingu, sótt­kví og sam­komu­tak­mörk­un­um. Bættur skiln­ingur á smit­leiðum veiru­sjúk­dóma og aukin og hrað­virk­ari tækni við grein­ingu smits gerði beit­ingu þess­ara alda­gömlu úrræða bæði mark­viss­ari og marg­falt skil­virk­ari en til­fellið var á tímum kól­eru og bólu­sótt­ar­far­aldra á öldum áður. Eyríki á suð­ur­hveli jarð­ar, Ástr­alía og Nýja Sjá­land auk nokk­urra smá­ríkja í Kyrra­hafi hafa beitt sömu aðferða­fræði með frá­bærum árangri.

Fyrsta opnun

En Íslend­ingum var ekki ætlað að gleðj­ast yfir góðum árangri í að tak­marka aðgang skað­valds­ins að land­inu. Um miðjan júlí var ákveðið að falla frá kröfum um að Dan­ir, Norð­menn, Finnar og Þjóð­verjar þyrftu að und­ir­gang­ast kröfur um skimun og sótt­kví. Vísað var til góðrar stöðu far­ald­urs­ins á Íslandi ann­ars vegar oglít­ils nýgengis í lönd­unum fjórum hins veg­ar. Þeim til­mælum var reyndar beint til ein­stak­linga með íslenskt heim­il­is­fang sem sneru heim frá lönd­unum fjórum að þeir „hefðu hægt um sig“ næstu fjórtán daga. Til­svar­andi til­mælum var ekki beint til aðila með erlenda búsetu sem komu frá þessum lönd­um. Óbeint var ferða­frelsi íslend­inga sem frá lönd­unum kom tak­markað meira en átti við um erlenda þegna í eigin landi. Sem er umhug­un­ar­efni. Um þetta allt má lesa hér.

Í kringum mán­að­ar­mótin júlí/ágúst jókst nýgengi smita mjög. Smit voru að stórum hluta rakin til erlendra ferða­manna. Ein­hverjir komu frá „rauðu“ landi en um „grænt“ land og „léku“ þannig á kerf­ið. Fram­haldið ætti að vera les­endum í fersku minni. Óham­inn veld­is­vöxtur smita frá miðjum sept­em­ber fram í miðjan októ­ber og síðan hæg­fara fækkun uns nýgengi kom­ast á „ásætt­an­legt stig“ í des­em­ber­byrj­un. Flest dauðs­föll á Íslandi vegna sjúk­dóms­ins á Íslandi urðu á þessu tíma­bili. Síðan hefur smám saman dregið úr sam­komu­tak­mörk­un­um, lík­ams­rækt­ar­stöðvar hafa opnað í hálfa gátt, háskólar leyfa sér að halda stað­próf, veit­inga­staðir og bjór­kranar í var­fær­inni opn­un. Við göngum enn með grímur svona mest til að minna okkur á að veiran ræður ríkjum „þarna fyrir utan“.

Nú, þegar liðnar eru 3 vikur af mars er staðan sú að afar fá inn­an­lands­smit hafa greinst í tvo og hálfan mán­uð. Til­efni er til frek­ari til­slak­ana á sam­komu­tak­mörk­unum inn­an­lands. Lands­menn geta farið að horfa á daga­talið og hringja í sveita­hót­elin og skipu­leggja sum­ar­ferð­ina með fjöl­skyld­unni. Það getur svo aukið bjart­sýni að undir lok sum­ars gæti þekjun bólu­setn­inga inn­an­lands verið orðin nægj­an­lega víð­tæk til að koma í veg fyrir mögu­leika sjúk­dóms­ins til að breið­ast út sam­kvæmt lög­málum veld­is­vaxt­ar­ins. Þess í stað verður Covid-19 sjúk­dóm­ur­inn á pari við misl­inga og rauða hunda. Alvar­legur fyrir óbólu­setta, en ekki ógn við lýð­heilsu. „Öf­unds­verð staða“ fyrir almenn­ing í land­inu. Þeir einu sem geta með nokkrum rétti verið með ósáttir vegna þessa ástands eru stór-­rekstr­ar­að­ilar í flutn­ingi ferða­manna og sölu­að­ilar gisti­þjón­ustu á höf­uð­borg­ar­svæð­inu. Þó verður ekki séð að opnun landamæra yrði þeim til fram­dráttar ef vel er að gáð eins og rakið verður hér á eft­ir.

Önnur opn­un?

Áhlaups­geta far­ald­urs­ins ef svo má segja er háð útbreiðslu ónæmis meðal almenn­ings. Ónæmi ávinnst annað tveggja með smitun eða með bólu­setn­ingu. Áhlaups­geta far­ald­urs­ins er óhjá­kvæmi­lega há á Íslandi enn um hríð. Ágisk­anir heil­brigð­is­yf­ir­valda varð­andi aðgang að bólu­efni ganga út á að hjarð­ó­næmi verði náð eftir mitt sum­ar. Sú staða að vera með fá smit þó hjarð­ó­næmi sé ekki náð skapar Íslandi marg­hátt­aðan ávinn­ing. Nú hafa t.d. komið upp til­vik auka­verk­anna tengd einni bólu­efna­teg­und­inni. Heil­brigð­is­yf­ir­völd í Evr­ópu meta stöð­una svo að notkun þess bólu­efnis spari fleiri lífsár vegna færri Covid dauðs­falla en hugs­an­lega töpuð lífár vegna mögu­legra auka­verkana-dauðs­falla. Nið­ur­staða þess reikn­ings­dæmis er að betra sé að sprauta en ekki. Útkoma sama reikn­ings­dæmis á Íslandi er þver­öf­ug. Vegna góðrar smit­stöðu „kostar“ lítið sem ekk­ert í formi hugs­an­lega tap­aðra lífs­ára að hinkra við og fresta notkun við­kom­andi bólu­efnis uns full viss er orðin um auka­verk­an­irn­ar.

Þrátt fyrir hina öfunds­verðu stöðu Íslands hafa stjórn­völd ákveðið að draga úr aðgæslu á landa­mærum frá og með 1. maí n.k. Meg­in­reglan hefur verið tvö­föld sýna­taka með fimm daga sótt­kví á milli. Frá og með 1. maí munu bólu­settir og þeir sem hafa öðl­ast mótefni með sýk­ingu geta fram­vísað vott­orði. Það er þraut­reynd aðferða­fræði og byggir á ára­tuga hefð þó Evr­ópu­búar hafi almennt ekki þurft að fram­vísa slíkum vott­orðum nema þegar farið er útfyrir álf­una. Þessu til við­bótar er gert ráð fyrir að íbúar sem koma frá „græn­um“ og „gul­um“ svæðum innan Schengen svæð­is­ins geti geng­ist undir fyrri sýna­tök­una á heima­velli og þá síð­ari við komu til Íslands. Þessi aðferða­fræði þver­brýtur grund­vall­ar­at­riði gild­andi reglu sem eru að ferða­langar séu í sótt­kví milli skim­ana. Hér er þvert á móti for­sendan sú að komu­far­þeg­inn hafi ferð­ast langan veg milli skim­ana. Fyrri aðferð gerði ráð fyrir að komu­far­þegi kom­ist ekki í snert­ingu við smitefni milli skim­ana. Sú for­senda gengur ekki lengur upp. Það þarf bara að líta til ástands í Evr­ópu föstu­dag­inn 19. mars til að skilja hversu absúrd þessi aðferða­fræði er. Einu grænu svæði Evr­ópu eru Ísland og Þrænda­lag­ar­fylkin í Nor­egi. Til að kom­ast til Íslands frá Nor­egi þurfi Þrændir að fara um Osló en í Osló er nýbúið að þrengja sam­komu­mögu­leika vegna þess hversu útbreitt smit er þar þessi dægrin. Það eru því sterkar líkur á því að ósmit­aður íbúi Þrænda­laga á leið til Íslands væri búinn að hitta smit­aða ein­stak­linga þegar hann kæm­ist í skimun í Kefla­vík. Ólík­legt er hins vegar að svörun við veirunni kæmi fram á þeirri skimun þar sem smitið væri lík­lega aðeins sól­ar­hrings­gam­alt!

Smitvarnir sem nú er beitt fela í sér marg­hátt­aða tak­mörkun á frelsi fyr­ir­tækja og ein­stak­linga: Nálægð­ar­mörk eru nýtt hug­tak sem allir hafa þurft að læra, fjölda­tak­mörk­unum er beitt í opin­berum rýmum og í einka­rými. Grímu­skyldu hefur verið komið á. Skíða­svæði, lík­ams­rækt­ar­stöðvar og leik­hús mega aðeins nýta hluta þess rýmis sem til­tækt er fyrir gesti. Og erlendir rík­is­borg­arar hafa ekki átt sama rétt á aðgangi að land­inu og fyrir Covid. Tals­menn rík­is­stjórn­ar­innar bera fyrir sig nauð­syn þess að draga úr þessum frels­is­skerð­ingum þrátt fyrir gang veirunnar í heim­in­um, m.a. með því að rýmka aðgang erlendra aðila búsettra á „græn­um“ og „gul­um“ svæðum að land­inu. Rétt er það að opnun landamæra mun auka frelsi erlendra rík­is­borg­ara til að koma til Íslands. En við það eykst réttur íslenskra rík­is­borg­ara ekk­ert, nema síður sé. Reynsla opn­un­ar­innar í júlí 2020 bendir til þess að uppúr miðjum maí gæti þurft að herða enn á sam­komu­tak­mörk­un­um, fækka gestum í rýmum niður í 10-15 og taka upp harða útgáfu af 2 metra regl­unni, fyr­ir­skipa lokun veit­inga­staða klukkan 20:00 eða 21:00 á kvöldin í stað 22:00 eins og nú er. 

Um miðjan maí gæti því þessi meinta frels­is­auk­andi aðgerð hafa tak­markað frelsi venju­legra Íslend­inga veru­lega frá því sem nú er. Einn tals­maður rík­is­stjórn­ar­innar svar­aði áhyggjum þessu tengd í Kast­ljósi 18. mars á þá leið að við þyrftum að halda uppi sam­komu­tak­mörk­unum og sprittun og öðrum tak­mörk­unum til að tak­marka útbreiðslu­getu veiru sem kynni að ber­ast með erlendum ferða­manni til lands­ins eftir 1. maí. Þ.e.a.s. sumir tals­menn rík­is­stjórn­ar­innar telja í lagi að tak­marka frelsi Íslend­inga til að auka frelsi erlendra aðila til að koma til Íslands! Það verður stundum skrítið hug­tak, frels­is­hug­tak­ið! Tals­menn rík­is­stjórnar og ferða­þjón­ustu telja einnig að aukin opnun landamæra 1. maí geti dregið úr áhættu á gjald­þrotum fyr­ir­tækja í ferða­þjón­ustu. Sú rök­semd fellur um sjálfa sig ef opn­unin verður til þess að fjölga inn­lendum smitum þannig að Ísland hætti að vera grænt á Covid-landa­kort­um! Enn­fremur er til þess að líta að nú leggja bæði Bretar og Banda­ríkja­menn tals­verðar hindr­anir í veg eigin þegna sem vilja ferð­ast til útlanda. Þannig þarf Banda­ríkja­maður fer kemur erlendis frá að fram­vísa nei­kvæðu Covid-19 prófi yngra en 72 tíma gam­alt við komu til USA. Breti sem snýr heim eftir ferða­lag þarf einnig að fram­vísa nei­kvæðu Covid-19 prófi auk þess sem við­kom­andi þarf í flestum til­fellum að dvelja ákveð­inn tíma í sótt­kví. Ef land er rautt þarf við­kom­andi að kaupa dvöl á sér­stöku sótt­kví­ar­hót­eli. Flest ríki leggja mikið upp úr að eigin þegnar haldi sig við ferða­lög inn­an­lands í sum­ar. Hugs­an­lega munu ein­hver þeirra ganga svo langt að leggja tækni­legar hindr­anir í veg þegna sinna sem íhuga utan­lands­ferð­ir. Hvað á lítið land að gera við slíkar aðstæð­ur? 

Galopin landa­mæri fyrir óbólu­setta gætu hugs­an­lega fjölgað ferða­mönnum eitt­hvað tíma­bund­ið. Af því gætu ein­hverjir haft tekj­ur, tíma­bund­ið. Galopin landa­mæri gagn­vart óbólu­settum stó­r­eykur líkur á fjórðu bylgju far­ald­urs á Íslandi. Tekju­tap sem myndi fylgja fjórðu bylgj­unni yfir­skyggir mögu­legan ávinn­ing af opn­un. Er ástæða til að gera slíkar til­raunir í nafni einnar atvinnu­greinar og á kostnað allra hinna? 

Höf­undur er pró­fessor í hag­fræði.