Und­ir­rit­aður birti grein í Kjarn­anum þann 3. júlí sl. þar sem gagn­rýnd var ein­hliða umræða um ágæti rík­is­styrktrar nýskóg­ræktar til að ná mark­miðum i lofts­lags­mál­um, þ.e. um bind­ingu kolefn­is. Bent var á end­ur­heimt vot­lendis og aðra vist­heimt – aðferðir sem miða að því að end­ur­skapa sams konar eða sam­bæri­leg gróð­ur­lendi og spillst hafa – sem mild­ari, nær­tæk­ari og lík­lega ódýr­ari leiðir til að ná þessum mark­mið­um.

Pétur Hall­dórs­son svarar í Kjarn­anum þann 21. júlí sl. í ágætri grein sem þó afflytur sumt og skautar fram hjá öðru. Ég ætla mér ekki að hefja langa rit­deilu um skóg­rækt á síðum Kjarn­ans en langar þó að skerpa á nokkrum atriðum sem gætu skýrt þann ágrein­ing sem uppi er og hefur verið um umfang og eðli skóg­ræktar á Íslandi.

Um hvað snýst deilan?

Við Pétur erum sam­mála um að land­kostir Íslands eru enn langt frá þeim sem blöstu við land­náms­mönnum forð­um, þótt við­snún­ingur hafi orðið til hins betra í gróð­ur­fari lands­ins und­an­farna ára­tugi. Við erum líka sam­mála um að allir skógar eru til margra hluta nyt­sam­ir, svo sem til að binda jarð­veg og kolefni, miðla vatni og nær­ing­ar­efn­um, skapa skjól o.fl.

Deila nátt­úru­vernd­ara (ég vona að ég tali fyrir munn margra þeirra) og skóg­rækt­ar­manna snýst því fyrst og fremst um nálgun og ekki síst skýra aðgrein­ingu nytja­skóg­ræktar eða plantekru­skóg­ræktar með aðfluttum stór­vöxnum teg­undum og end­ur­heimtar birki­skóga. Íslend­ingum hefur verið seld sú hug­mynd, sem að miklu leyti byggir á sam­visku­biti vegna fyrri umgengni við land­ið, að allur skógur sé af hinu góða. Ég held því hins vegar fram að plantekru­skóg­rækt í úthaga geti verið í beinni and­stöðu við nátt­úru­vernd. Ber­ang­ur­inn, ásamt hinu upp­runa­lega lág­stemmda gróð­ur­skrúði lands­ins, með birki og víði sem helstu við­ar­teg­und­ir, skapar okkur sér­stöðu sem er afar mik­ils virði og við megum ekki henda frá okkur umhugs­un­ar­laust.

Áhrif skóg­ræktar á land og líf­ríki koma ekki að fullu fram fyrr en mörgum ára­tugum eftir gróð­ur­setn­ingu. Um skóg­rækt gildir því hið forn­kveðna að í upp­hafi skyldi end­inn skoða. Stefna og mark­mið þurfa að vera skýr og ásætt­an­leg fyrir þorra lands­manna.

[em­bed]htt­p://issu­u.com/kjarn­inn/docs/2014_07_31/43[/em­bed]

Skóg­rækt­ar­stefna rík­is­ins var sam­þykkt 2013. Stefnan var unnin af skóg­rækt­ar­fólki ein­göngu, þótt almenn­ingi hafi vissu­lega gef­ist kostur á athuga­semd­um. Engir gróð­ur­­vist­fræð­ingar (aðrir en skóg­fræð­ing­ar), jarð­fræð­ing­ar, forn­leifa­fræð­ingar eða lands­lags­arki­tektar tóku þátt í gerð ­stefn­unn­ar. Eng­inn gætti hags­muna inn­lendrar og alþjóð­legrar nátt­úru­vernd­ar, ferða­mennsku, hefð­bund­ins land­­bún­aðar eða þjóð­menn­ing­ar.

Meg­in­mark­mið stefn­unnar er að skóg­ar­þekja lands­ins vaxi á næstu 100 árum tífalt frá því sem nú er, fari úr 1,2% á lands­vísu í 12%. Athygli vekur að ekki er tekið fram hvert hlut­fall birki­skóga á að vera í þess­ari auknu skóg­ar­þekju miðað við nytja­skóga með aðfluttum teg­und­um. Tólf ­pró­sent þekja á lands­vísu gæti virst hóf­leg en hún sam­svarar þó 25–30% af lág­lendi lands­ins undir 400 m hæð. Þar sem sumir lands­hlutar henta illa til skóg­ræktar þarf skóg­ar­þekja á ­öðrum lág­lend­is­svæðum að fara mun hærra en þetta til að ná 12% mark­inu. Skógar af þeirri stærð­argráðu myndu alger­lega umbylta ásýnd og líf­ríki ­lands­ins frá því sem nú er.

Mörgum spurn­ingum er ósvar­að. Gerir ­al­menn­ingur sér fulla grein fyrir þeim feikn­ar­legu áformum sem skóg­ar­stefnan felur í sér? Á hvernig landi á að rækta allan þennan skóg? Hvað ­hverfur í stað­inn? Hvað hverfur mikið af lyng­mó­um, fléttu­mó­um, berja­laut­um, mýrum, deig­lendi, blóm­lendi, engj­um, mel­um, vikrum o.s.frv.? Hver er núver­andi þjón­usta þeirra gróð­ur­­­lenda og land­gerða sem hverfa (ferða­mennska, upp­lifun, nytjar)? Hvað verður um mó- og vað­fugl­ana? Hvaða áhrif hefur fyr­ir­huguð umbylt­ing gróð­ur­fars og lands­lags á ferða­manna­straum til lands­ins? Og þannig má áfram telja.

Skóg­ar­stefnan og lög um lands­hluta­bundin skóg­rækt­ar­verk­efni byggja ekki á neinni heild­stæðri grein­ingu eða mati á þeim þáttum sem nefndir eru hér að fram­an. Þótt leiða megi líkur að 25-30% þekju birki­skóga og kjarr­lendis við land­nám hefur ýmis­legt breyst síð­an. Fjöl­margar kyn­slóðir Íslend­inga hafa vaxið upp við skóg­leysi. Nú er ber­ang­ur­inn hluti af þjóð­ar­vit­und okkar til góðs eða ills. Nú leggja borgir og bæir, veg­ir, rækt­ar­lönd og lón undir sig stór svæði á lág­lendi. Sumar land­gerð­ir, svo sem nútíma­hraun, eru vernduð að lög­um. Ísland er orðið ferða­manna­land og ferða­menn koma fyrst og fremst vegna sér­stakrar nátt­úru lands­ins. Engu máli skiptir fyrir þá hvort nátt­úran sem við augum blasir er upp­runa­leg eða afleið­ing fornra búskap­ar­hátta.

Ekk­ert alvöru­mat hefur verið lagt á þessa hluti. Er eðli­legt að skóg­rækt­ar­menn einir ráði ferð­inni í svo stóru máli? Er eðli­legt að hið opin­bera leggi nær umræðu­laust stórfé í ­verk­efni sem umbyltir ásýnd og líf­ríki lands­ins?

Mis­mun­andi skóg­rækt

Í ofan­greindri stefnu­mörk­un, og í lögum um lands­hluta­bundin skóg­rækt­ar­verk­efni, er eng­inn afger­andi grein­ar­munur gerður á nytja­skóg­rækt ann­ars vegar og end­ur­heimt birki­skóga hins veg­ar. Þarna er þó reg­in­munur á. Plantekru­skóg­rækt er afbrigði land­bún­aðar – vísir að atvinnu­grein og vissu­lega rétt­læt­an­leg sem slík á afmörk­uðum svæðum – en end­ur­heimt ­birki­skóg­anna er sam­fé­lags­legt nátt­úru­vernd­ar- og menn­ing­ar­verk­efni sem opin­berar stofn­anir ættu að leggja höf­uð­á­herslu á.

Hinu opin­bera væri í lófa lagið að marg­falda skóg­ar­þekju lands­ins með því einu að stuðla að friðun stórra land­svæða fyrir búfjár­beit. Þá vex birki­skóg­ur­inn sjálf­krafa og þarf í mesta lagi að gróð­ur­setja stálp­aðar birki­plöntur á stangli til að tryggja fræ­upp­sprettu þar sem hún er ekki fyrir hendi. Sjálf­sprottnir birki­skógar breið­ast nú þegar út um friðað land, eins Pétur lýsir í grein sinni.

Nei­kvætt við­horf til birki­skóga?

Tregða skóg­rækt­ar­að­ila til að aðgreina nýskóg­rækt frá end­ur­heimt birki­skóg­anna bendir til að vand­inn liggi að ein­hverju leyti í nei­kvæðu við­horfi þeirra til íslenska birk­is­ins. Nýlegt plagg umhverf­is­ráðu­neyt­is­ins „Hvít­björk - til­lögur að leiðum til end­ur­reisn­ar  birki­skóga á Íslandi (2013)“ sem Þröstur Eysteins­son, sviðs­stjóri þjóð­skóg­anna hjá Skóg­rækt rík­is­ins, og Sveinn Run­ólfs­son land­græðslu­stjóri tóku saman varpar ljósi á þetta:

Meðal fólks eru skiptar skoð­anir um ágæti birki­skóg­lend­is. Vel hirtir birki­skógar geta verið góðir til úti­vistar, en flestir eru það ekki sökum þétt­leika trjánna. Skógar ann­arra teg­unda eru ekki síður góðir til úti­vist­ar. Þá eru birki­skógar af sumum taldir til óþurftar í land­bún­aði, sér­stak­lega þegar kemur að smölun (bls. 4).

Hér staldrar maður ósjálfrátt við. Er ekki hlut­verk Skóg­ræktar rík­is­ins að hirða birki­skóga sem aðra skóga? Eru þéttir og illa hirtir barr- eða bland­skógar góðir til úti­vistar eða auð­veldir í smöl­un?

Í við­tali við full­trúa Skóg­rækt­ar­fé­lags Íslands, sem hefur umsjón með Land­græðslu­skóga­verk­efn­inu, kom fram að erfitt gæti reynst að auka hlut­fall birkis í því verk­efni umfram það sem verið hef­ur, enda hefur það hlut­fall verið mjög hátt (50-70% af gróð­ur­settum plönt­u­m). Stafar það einkum af áhuga við­tak­enda plantn­anna á auk­inni fjöl­breytni í teg­unda­vali (bls. 6).

Hér er vert að benda á að skógur sem upp­haf­lega er 50:50 blanda af birki og barr­trjám fær yfir­bragð barr­skógar eftir nokkra ára­tugi vegna þess að barr­trén vaxa birk­inu yfir höf­uð. Og rík­inu er í lófa lagið að setja það skil­yrði fyrir styrk­veit­ingum til land­græðslu­skóga að aðeins séu not­aðar upp­runa­legar trjá­teg­und­ir. Hvers vegna er það ekki gert?

Í við­tölum við fram­kvæmda­stjóra og starfs­fólk Lands­hluta­verk­efn­anna kom fram að innan við tíu (af um 600) skóg­ar­eig­endur sem þátt taka í Lands­hluta­verk­efn­unum vilja ein­göngu birki eða aðrar inn­lendar teg­und­ir. Þó kom fram sú almenna skoðun að hægt væri að auka gróð­ur­setn­ingu birkis á lög­býlum ef hvatt yrði til þess og jafn­framt að sumir land­eig­endur myndu þiggja girð­inga­styrki til að friða birki­leifar ef þeir væru í boði. Til þess þyrfti þó að afnema þann nei­kvæða hvata sem felst í því að virð­is­auka­skattur fæst ein­göngu end­ur­greiddur við nytja­skóg­rækt og/eða að bæta við nýju fyr­ir­komu­lagi styrk­veit­inga. End­ur­heimt birki­skóga gæti þá orðið sér­stakt við­fang innan Lands­hluta­verk­efn­anna með sér­fjár­veit­ingu og e.t.v. öðru­vísi fyr­ir­komu­lagi styrk­veit­inga (bls. 6).

Ekki er óeðli­legt að skóg­ar­bændur freist­ist til að rækta aðfluttar teg­undir frekar en birki þegar svona er í ­pott­inn búið. Spyrja má hvers vegna ekki er löngu búið að afnema ofan­greindar hömlur og þvert á móti umb­una þeim ­sér­stak­lega sem vilja end­ur­heimta birki­skóg­ana. Þótt stór­felld skó­geyð­ing fyrr á öldum sé notuð sem meg­in­rök fyrir skóg­rækt nú virð­ist aukin útbreiðsla birki­skóga alls ekki í fyr­ir­rúmi hjá opin­berum skóg­rækt­ar­að­il­um.

Skóg­rækt breytir ásýnd lands­ins og líf­ríki þess mis­mikið eftir því hvernig að henni er staðið (sjá fyrri grein höf­undar frá 3. júlí sl.). Hún er því ekki áhuga­mál eða atvinnu­vegur sem snertir skóg­rækt­ar­menn eina heldur alla lands­menn til langrar fram­tíð­ar. Yfir­völd þurfa að átta sig á þessu og tryggja að fram fari víð­tæk umræða og úttekt – og í fram­haldi vönduð stefnu­mörkun – um æski­legt umfang nýskóg­ræktar á land­inu. Slík úttekt þarf að kafa dýpra en núver­andi vinna við gerð land­nýt­ing­ar­á­ætl­unar gerir ráð fyr­ir. Meðan á þess­ari úttekt stendur leggur und­ir­rit­aður til að gert verði hlé á, eða að minnsta kosti stór­lega dregið úr, ­gróð­ur­setn­ingum með aðfluttum teg­und­um.