G20 fund­inum í Indónesíu er ný lok­ið. Eins og vænta mátti var fram­ganga Rússa í Úkra­ínu for­dæmd og skil­yrð­is­lauss brott­hvarfs Rússa af yfir­ráða­svæði Úkra­ínu kraf­ist. Þó er tekið fram í fund­ar­gerð að ólík sjón­ar­mið hafi komið fram á fund­inum og ljóst að G7 löndin undir for­ystu Banda­ríkj­anna og svo BRICS löndin undir for­ystu Kín­verja sjá stríðið ólíkum aug­um (BRICS löndin sem ásamt Kína og Rúss­landi eru Brasil­ía, Ind­land og Suður Afr­ík­a). Sagt er í fund­ar­gerð að G20 sé ekki vett­vangur til að leysa örygg­is­vanda­mál en málið rætt í ljósi alvar­legra áhrifa á hag­kerfi heims­ins. Vladímír Pútin mætti ekki á G20 fund­inn sem þýðir að engar við­ræður við Rússa gátu farið fram, en jákvætt má telj­ast að Joe Biden og Xi Jin­p­ing hitt­ust sem von­andi minnkar spenn­una í kringum Taí­v­an. 

Í kjöl­far Úkra­ínu­stríðs­ins hefur mikil og vax­andi harka ein­kennt alþjóða­sam­skipti í heim­inum og víða horfir ófrið­lega. Hugs­an­leg notkun kjarn­orku­vopna er rædd dag­lega í fjöl­miðl­um. Síð­ustu daga hafa verið átök í kringum Zaporizhzhia stærsta kjarn­orku­ver Evr­ópu.

Gríð­ar­leg hern­að­ar­upp­bygg­ing hafin um allan heim með til­heyr­andi kostn­aði og sóun. Þetta mun setja mikla pressu á rík­is­fjár­mál margra ríkja, rýra lífs­kjör á vest­ur­löndum og minnka svig­rúm til að takast á við mál­efni sem varða allt mann­kyn­ið. Bar­áttan gegn fátækt í heim­inum og gegn lofts­lags­breyt­ingum er for­gangs­raðað lægra, hern­að­ar­upp­bygg­ing er for­gangs­raðað hærra. Er þetta leiðin til betra lífs á jörð­inni?

Vetur er skoll­inn á í Úkra­ínu og milj­ónir íbúa búa við raf­magns­leysi og vatns­leysi, og geta ekki hitað hús sín. Síma­sam­band hefur víða rofnað og tak­mark­aður aðgangur að inter­net­inu. Eflaust vona Rússar að með því að eyði­leggja raf­magns og vatns­veitur sé mögu­legt að knýja fram sigur í Úkra­ínu en það er hæp­ið. Úkra­ínu­menn eru vanir að lifa við erf­iðar aðstæður og lífs­kjör almenn­ings höfðu lítið batnað frá hruni Sov­ét­ríkj­anna 1991 þar til inn­rás Rússa hófst í febr­úar á þessu ári. Í raun höfðu lífs­kjör margra versnað á þessu 30 ára tíma­bili. Sam­kvæmt Alþjóða­gjald­eyr­is­sjóðnum var verg lands­fram­leiðsla á mann var lægri árið 2021 en hún hafði verið 1991 þegar Sov­ét­ríkin féllu. Lík­leg­ast er að Úkra­ínu­menn haldi áfram að verja land sitt af hörku og að stríðið drag­ist á lang­inn að minnsta kosti fram eftir vetri. Nán­ast engar líkur eru á að Rússar geti náð allri Úkra­ínu og litlar líkur á að Úkra­ínu­menn nái að hrekja Rússa alfarið í burt á næst­unni. Flótta­manna­straum­ur­inn til Evr­ópu gæti auk­ist til muna á næstu mán­uðum í kjöl­far kóln­andi veð­urs í Úkra­ínu.

Deil­ur, banda­lög og stöðug hern­að­ar­upp­bygg­ing um allan heim

Banda­ríkin sem er for­ystu­ríki vest­ur­landa leiðir G7, vill stækka NATO og mynda banda­lög víðar eins og t.d. AUKUS (Ástr­al­ía, Bret­land og Banda­rík­in) og Quad (Ástr­al­ía, Banda­rík­in, Ind­land, Jap­an). Það er ekki bara stríð í Evr­ópu heldur eru stans­lausar her­æf­ingar í Aust­ur-Asíu. 

Kína styrkir stöðu sína með því að leiða BRICS hóp­inn. Nú sækj­ast Argent­ína, Íran og Saudi Arabía eftir aðild. Sér­staka athygli vekur að stærstu ríki Suður Amer­íku, Argent­ína og Brasilía vilja vera í banda­lagi með Kína. Íran sendir dróna til Rúss­lands og vill í BRICS. Því hefur verið haldið fram að í stað­inn vilji Íran fá aðstoð Rúss­lands til að búa til kjarn­orku­vopn. Sé það rétt telj­ast það varla góðar fréttir fyrir Vest­ur­lönd?

Banda­ríkin eiga nú í deilum í öllum þeim heims­hlutum sem skipta landið mestu máli. Í Aust­ur-Asía eru harðar deilur við Kína vegna Taí­v­an. Einnig ágrein­ingur um fleiri svæði eins og Suður Kína­haf­ið. Ófrið­legt er á Kóreu­skag­anum og Norður Kórea er iðinn við að skjóta upp eld­flaugum sem vekur ugg enda hefur landið kjarn­orku­vopn. Við Persafló­ann eru komnar upp deilur milli Banda­ríkj­anna og Saudí-­Ar­abíu sem nú ásamt OPEC ríkjum tak­markar fram­boð á olíu á versta tíma fyrir Vest­ur­lönd. Þetta bæt­ist ofaná hat­rammar deilur við Íran. Það er afleit staða fyrir Banda­ríkin að bæði Saudi-­Ar­abía og Íran vilji ganga til liðs við BRICS undir for­ystu Kína.

Í Evr­ópu geisar nú stríð við Rúss­land. Mörg Evr­ópu­ríki, helstu banda­lags­ríki Banda­ríkj­anna, sem stóðu illa efna­hags­lega fyrir stríðið í Úkra­ínu, standa nú enn verr meðal ann­ars vegna verð­hækk­ana á olíu og gasi sem er afleið­ing stríðs­ins. Áður hafði COVID-19 far­ald­ur­inn leikið mörg þeirra grátt. Verð­bólga er komin úr bönd­un­um. Nú er þeim sagt að auka útgjöld sín varn­ar­mála, kaupa vopn á sama tíma og þau þurfa að aðstoða sína rík­is­borg­ara sem margir upp­lifa þreng­ing­ar. Þetta er lík­legt að leiða til póli­tískra svipt­inga sem öfga­hópar nýta sér.

Á öllum víg­stöðvum er lítið um sam­ræður til að leysa deilu­mál á frið­sam­legan hátt. Í stað­inn koma her­æf­ingar og auk­inn kraftur er settur í vopna­fram­leiðslu. Á Vest­ur­löndum er umræðan líka ein­hliða. Hug­myndin um að vinna stríð gegn Rúss­landi sem er kjarn­orku­veldi er ráð­andi hvað sem það kost­ar. Þetta er skilj­an­leg afstaða en er hún raun­sæ? Er það besta lausnin fyrir Úkra­ínu eða fyrir heim­inn? 

Upp­bygg­ing Úkra­ínu að stríði loknu mun taka ára­tugi

Afleið­ingar stríðs­ins í Úkra­ínu verða gríð­ar­leg­ar. Alþjóða­bank­inn og ESB meta að tjónið í land­inu frá 24. febr­úar til 1. júní 2022 hafi verið um kr. 50.000 millj­arðar (um USD349 millj­arð­ar) að með­al­tali yfir kr. 500 millj­arðar á dag. Í júlí 2022 kynntu stjórn­völd í Úkra­ínu 10 ára áætlun um end­ur­reisn lands­ins uppá enn hærri fjár­hæð eða um kr. 110.000 millj­arða (um USD750 millj­arða). Fyrir utan eigna­tjónið er mann­fallið óbæt­an­leg­t. 

Tjónið á innviðum er óheyri­legt og erfitt að sjá hver muni fjár­magna upp­bygg­ingu þeirra nema á löngum tíma, mörgum ára­tug­um. Hverjir gætu komið að þess­ari upp­bygg­ingu? Geta Banda­rík­in, Evr­ópu­sam­band­ið, Kína eða Alþjóða­banka­stofn­anir end­ur­reist Úkra­ínu að stríði loknu?

Banda­ríkin eru auð­ugt land, en Banda­ríkin virð­ast eiga fullt í fangi að við­halda og end­ur­nýja sína eigin inn­viði sem mörgum þykja bág­bornir í sam­an­burði við sum rík­ari aðild­ar­ríki ESB eins og til dæmis Þýska­land. Banda­ríkin og banda­menn þeirra í NATO hafa veitt Úkra­ínu hern­að­ar­að­stoð sem senni­lega hleypur á tugum millj­arða Banda­ríkja­dala auk efna­hags­að­stoðar vegna stríðs­ins. Varla munu Banda­ríkin þó end­ur­reisa inn­viði Úkra­ínu að stríði loknu nema að tak­mörk­uðu leyti? Mikil óvissa er nú í Banda­ríkj­unum vegna svipt­inga í stjórn­mál­um. Demókratar haf misst meiri­hluta sinn í full­trúa­deild Banda­ríkja­þings og Don­ald Trump hefur lýst yfir fram­boði til for­seta­emb­ætt­is­ins. Óvíst er um fram­boð Joe Biden sem varð átt­ræður þann 20. nóv­em­ber sl.

ESB hefur enn ekki getað veitt fátæk­ari aðild­ar­ríkjum sínum í aust­ur- og mið Evr­ópu nema tak­mark­aða aðstoð við upp­bygg­ingu inn­viða og eru flest þess­ara ríkja, eftir meira en 30 ár ­falli Sov­ét­ríkj­anna, mest tengd aust­ur, en vantar teng­ingar í Evr­ópu norð­ur, suður og vest­ur. Hæpið verður að telj­ast að ESB geti ráðið við að byggja upp inn­viði Úkra­ínu að ráði nema á mörgum ára­tug­um. Bágt efna­hags­á­stand ESB eftir COVID-19 og Úkra­ínu­stríðið hjálpar ekki til. Evr­ópa er varla aflögu­fær næstu árin og þarf að leggja áherslu á upp­bygg­ingu sinna eigin orku­inn­viða fyrir utan þá feikna­legu fjár­muni sem eiga að fara í hern­að­ar­upp­bygg­ingu meðal ann­ars til að upp­fylla skil­yrði NATO. Þegar áður nefnd skýrsla ESB og Alþjóða­bank­ans kom út sem mat tjónið í Úkra­ína á um 349 millj­arða Banda­ríkja­dala lýsti ESB yfir að sam­bandið hefði safnað 10 millj­örðum evra fyrir Úkra­ínu og að aðrir 5 millj­arðar evra væru í píp­un­um. Það munar um þessi fram­lög en þau eru smá í sam­an­burði við tjónið sem þegar hefur orðið í Úkra­ínu.

Kína gæti einna helst staðið fyrir hraðri upp­bygg­ingu inn­viða í Úkra­ínu eftir stríð, en það yrði Banda­ríkj­unum varla að skapi sem líta á Kín­verja sem banda­menn Rússa og myndu ekki vilja sjá aukin ítök Kín­verja í Úkra­ínu. Kín­verjar ásamt Rússum eru and­vígir frek­ari stækkun NATO til aust­urs. Fyrir utan það fylgja Kín­verjar ekki endi­lega ESB stöðlum við fram­kvæmdir og vilji Úkra­ína á næstu ára­tugum fá aðild að ESB þarf landið að vinna eftir ESB stöðl­um, ekki Kín­versk­um. Hvorki Banda­ríkin né ESB vilja sjá Úkra­ínu í skulda­gildru vegna lán­veit­inga frá Kína.

Auð­vitað munu stofn­anir eins og Alþjóða­bank­inn og End­ur­reisn­ar- og þró­un­ar­banki Evr­ópu koma að upp­bygg­ingu Úkra­ínu eftir stríð, auk þess mun banki ESB, Fjár­fest­inga­banki Evr­ópu koma að þess­ari upp­bygg­ingu, en miðað við það fjár­magn sem þessar stofn­anir hafa yfir að ráða mun taka marga ára­tugi að byggja landið upp. Auk lán­veit­inga og styrkja gætu þessar stofn­anir einnig veitt ábyrgðir vegna sam­starfs­verk­efna hins opin­bera í Úkra­ínu og einka­að­ila (e. public pri­vate partners­hips) og virkjað þannig einka­geir­ann um allan heim, en slíkar fram­kvæmdir eru tor­veldar í löndum með veikt laga- og reglu­gerða kerfi auk veikra stofn­ana til að fram­fylgja lögum og regl­um, fyrir utan spill­ing­una. Það virð­ist því blasa við að upp­bygg­ing Úkra­ínu eftir stríð verður ára­tuga ferli. 

Sumir hafa látið sér til hugar koma að hluti gjald­eyr­is­forða Rúss­lands sem frystur hefur verið á Vest­ur­löndum verði not­aður til upp­bygg­ingar í Úkra­ínu. Það getur hins­vegar haft afleið­ingar ef BRICS lönd­in, þar á meðal Kína, hætta að treysta Vest­ur­löndum og vest­rænum bönkum í fjár­mál­um. BRICS löndin munu þá einnig að öllum lík­indum flýta aðgerðum sínum í þá átta að hætta að nota Banda­ríkja­dollar sem gjald­miðil í við­skiptum sín á milli. Sú þróun er þegar haf­in.

Að stríði loknu mun Úkra­ína fá aðstoð meðal ann­ars frá ESB, Banda­ríkj­unum og alþjóða­stofn­un­um, en miðað við þá eyði­legg­ingu sem þegar er orðin mun upp­bygg­ing taka mjög langan tíma. Það gæti verið besti kost­ur­inn að stofan sér­staka alþjóða­stofnun sem myndi leiða ein­hvers­konar Mars­hall áætlun fyrir Úkra­ín­u. Slík stofnun gæti hraðað fram­kvæmdum sem myndi eftir sem áður myndu taka langan tíma. Ára­tugi.

Her­æf­ingar og stríð í stað við­ræðna og samn­inga

Eins og staðan er í alþjóða­sam­skiptum í heim­inum í dag hafa við­ræður milli stór­veld­anna og samn­ingar orðið und­ir. Afleið­ingin er stríð í Evr­ópu og hern­að­ar­upp­bygg­ing og her­æf­ingar um allan heim. Þessi staða hefur að miklu leyti skap­ast vegna sam­keppni stór­veld­anna um yfir­ráð í heim­in­um. Staða Úkra­ínu í dag sýnir vel hversu skelfi­legt er fyrir land að verða peð í átökum stór­veld­anna. Þessi staða hlýtur að vekja óhug í Taí­v­an.

­Banda­ríkin vilja við­halda ráð­andi stöðu í heim­in­um. Kín­verjar vilja aukin áhrif um allan heim og Banda­ríkin burtu úr Asíu. Rúss­land, vill tryggja sína örygg­is­hags­muni og þó það sé mun veik­ara stór­veldi en Banda­ríkin og Kína er Rúss­land kjarn­orku­veldi, hefur yfir að ráða miklum auð­lindum og er land­fræði­lega stærsta land í heimi. Heim­ur­inn sem við lifum í er hættu­legri en áður hefur sést með þeim ger­eyð­ing­ar­vopnum sem nú eru til­. Hugs­an­leg notkun kjarn­orku­vopna í Úkra­ínu er oft rædd í fjöl­miðlum út um allan heim. Þetta brjál­æði verður að stöðva.

Verði samið þurfa Vest­ur­lönd að standa að baki Úkra­ínu til að tryggja hags­muni lands­ins. Þó verður það ekki auð­velt. Úkra­ína lét af hendi öll sín kjarn­orku­vopn árið 1994 með sam­komu­lagi við Rúss­land að í stað­inn yrðu landa­mæri lands­ins virt (svo­kallað Búda­pest Memorand­um). Banda­ríkin og Bret­land voru aðilar að þessu sam­komu­lagi til að tryggja að því yrði fram­fylgt en það var svo svikið fyrst með töku Krím­skagag­ans 2014. Afleið­ing­arnar voru refsi­að­gerðir Vest­ur­landa gegn Rúss­landi sem hafa litlu skil­að. Á sínum tíma kall­aði War­ren Christopher þáver­andi utan­rík­is­ráð­herra stríðið í Bosníu og Her­segóvínu „A Problem From Hell." Þessi ummæli koma stundum í hug­ann þegar staðan í Úkra­ínu er skoð­uð.

Staða Íslands 

Staða smá­ríkja er oft veik í þeim óstöð­ug­leika sem skap­ast í harðri sam­keppni stór­velda. Þrátt fyrir allt stendur Ísland þó vel að mörgu leyti. Landið er vel stað­sett í miðju Atl­ants­hafi langt frá stríð­inu í Úkra­ínu og lík­legum átaka­svæðum í öðrum heims­álf­um. Efna­hagur Íslands er frekar traust­ur. Mat­væla­ör­yggi er meira en í mörgum öðrum lönd­um. Staðan í orku­málum öfunds­verð í sam­an­burði við önnur Evr­ópu­rík­i. 

Ísland er í NATO og með tví­hliða varn­ar­samn­ing við Banda­rík­in. Með öðrum orð­um, Ísland er undir örygg­is­regn­hlíf Banda­ríkj­anna. Þetta nægir og óþarfi, og bein­línis óráð­legt að biðja NATO um aukna hern­að­ar­við­veru á Kefla­vík­ur­flug­velli, að minnsta kosti að svo stödd­u. 

Ísland hefur átt góð sam­skipti við Kína og skiptir miklu fyrir smá­ríki eins og Ísland að við­halda. En brjót­ist út heims­styrj­öld með notkun kjarn­orku­vopna er eng­inn óhult­ur. Ekki heldur Ísland. Þess vegna ættu Íslenskir ráða­menn að tala fyrir friði í heim­inum á alþjóða­vett­vangi þegar færi gefst. Varla viljum við lifa í heimi sem búið er að breyta í spila­víti kjarn­orku­vopna? 

Höf­undur er pró­fessor við Háskól­ann á Akur­eyri og starf­aði hjá Alþjóða­bank­anum um 12 ára skeið þar á meðal í Evr­ópu og Asíu.