Ég heiti Anton Garbar og er 31 árs gamall. Af öllum löndum heims eru þau tvö sem ég held mest upp á Rússland og Ísland. Nú koma þau bæði fram við mig eins og glæpamann. Rússland – sökum þess að ég var andsnúinn árásinni á Úkraínu, Ísland – vegna þess að ég er með rússneskt vegabréf.
Ég fæddist á Kalíníngrad-svæðinu. Á rússneskan mælikvarða má líkja því við Ísland: Þetta er lítil „eyja“ við Eystrasaltið, á milli Póllands og Litáens, langt frá afgangnum af „meginlandi“ Rússlands. Þar til nýlega lifði ég venjulegu friðsælu lífi og starfaði í banka. Árið 2016 kynntist ég dásamlegri stelpu, Viktoríu, sem varð eiginkona mín ári síðar. Við ferðuðumst mikið saman og vildum sýna öðru fólki fegurð náttúrunnar. Í því skyni opnuðum við litla ferðaskrifstofu og fórum með hópa ferðamanna til Evrópu, Japans, Kína og að sjálfsögðu, til okkar ástkæra Íslands.
Það er erfitt að stunda viðskipti í Rússlandi, þar sem stundum virðist sem ríkið kæri sig ekki um einkaframtak. Sennilega er það vegna þess að fólk í eigin rekstri er oft metnaðarfullt og sjálfstætt fólk. Ef eitthvað fer aflaga hjá ríkinu er slíkt fólk óhrætt við að standa upp og spyrja spurninga. Þetta er það sem kom fyrir mig. Á ákveðnum tímapunkti fór ég að taka eftir umbótavandamálum í borginni minni. Í fyrstu reyndi ég að draga athygli yfirvalda að þessum málum, jafnvel með því að safna undirskriftum. En yfirvöld hunsuðu allar beiðnir. Á samfélagsmiðlum sá ég að þetta er staðan um allt land. Það er verið að brjóta mannréttindi, en öllum virðist vera sama. Og nú var ég byrjaður að skipa mér í hóp mótmælenda.
Þátttaka í mótmælum í Rússlandi er alltaf „rússnesk rúlletta“. Þú ferð og hrópar „Frelsi fyrir Alexei Navalní“ og „Frelsi fyrir pólitíska fanga“ og í staðinn öskrar lögregluþjónn á þig í gegnum gjallarhorn að hann muni fangelsa þig í 15 daga. Þegar mótmælagöngur fara fram kemur lögreglan sér fyrir meðfram leiðinni, fólk er handtekið á hrottafenginn hátt og barið af handahófi. Óháð dagblöð og samfélagsmiðlar lýsa því með lifandi hætti hvað verður um þá sem eru handteknir í mótmælum. Mótmælendum getur verið gefið raflost, þeir barðir til óbóta eða nauðgað. Engum lögreglumanni er refsað fyrir þetta og þeir vita það. Því er það svo, er þú gengur í mótmælagöngum, að þú upplifir brennandi pirring vegna óréttlætisins sem á sér stað í kringum þig og ótta um að þú munir ekki snúa heim þann daginn.
Þetta er ekki öll sagan. Allir mótmælendur eru teknir upp af lögreglu og eftirlitsmyndavélum á götum úti. Þess vegna getur refsingin fyrir að tjá skoðanir í mótmælum átt sér stað dögum eða jafnvel vikum seinna. Þeim koma heim til þín og framkvæma húsleit, loka öllum greiðslukortum þínum og gera símann þinn og tölvuna upptæka. Svo bíða þín misþungar refsingar, í versta falli senda þeir þig í pyntingafangelsi, en þú verður hið minnsta pottþétt úrskurðaður „erlendur útsendari“ og þar með yfirlýstur óvinur rússneska ríkisins.
En það versta er að eftir mótmælin breytist ekkert í landinu. Meirihluti Rússa er þegar vanur því að búa við fátækt, að heyra um pyntingar og lúta óréttlæti. Ef þú ert handtekinn, þá áttar þú þig á því að enginn mun koma þér til varnar. Kúgunarvélin mun kjamsa á örlögum þínum, eins og hún hefur áður gert við milljónir samlanda þinna. Í besta falli getur þú vonast eftir því að einhverntímann, kannski eftir 50 ár, muni land þitt birtast á lista yfir þá sem hlutu óverðskuldaða refsingu.
Er ég heyrði af árásum Rússlands á Úkraínu voru meira en 6.500 kílómetrar á milli mín og Viktoríu. Ég var með hóp ferðafólks við dýpsta stöðuvatn í heimi, Baikal-vatn í Síberíu, og konan mín var heima í Kalíníngrad. Fréttirnar voru okkur áfall. Á sama tíma, og mjög skyndilega, byrjuðu Evrópuríkin sem umlykja Kalíníngrad-svæðið að loka lofthelgi sinni fyrir rússneskum flugfélögum. Því óttuðumst við konan mín að við myndum ekki ná að hittast.
Ég andmælti stríðinu strax opinberlega á samfélagsmiðlum og í staðinn rigndi yfir mig svívirðingum frá fyrrverandi viðskiptavinum, fyrrverandi vinum og jafnvel nánum ættingjum. Á eftir svívirðingunum komu hótanir, og það varð hættulegt að vera um kyrrt. Við höfðum einungis tvo valkosti um framvinduna. Annað hvort að mótmæla í Rússlandi og verða án efa handtekin í kjölfarið, eða að flýja land og reyna að hafa áhrif á ástandið utan frá.
Við völdum síðari kostinn. Við yfirgáfum heimili okkar í flýti og fórum suður til Kasakstan til tengdaforeldra minna. Skömmu eftir það komu fulltrúar frá rússnesku alríkislögreglunni til móður minnar í Kalíníngrad. Þeir voru að leita að mér vegna þess sem ég hef skrifað gegn stríðinu á samfélagsmiðla. Lögum samkvæmt framselur Kasakstan fólk til Rússlands ef eftir því er óskað og við höfðum heyrt af fleiri en einu dæmi um slíkt. Það var því fremur spurning um hvenær heldur en hvort ég yrði handtekinn. Við þurftum að flýja á ný. Í þetta sinn fórum við til vesturs, til eina landsins þar sem við áttum góða vini. Til Íslands.
Það að flýja til vesturs er dapurleg hefð rússnesku og sóvésku menntastéttarinnar, sem átti sér stað margsinnis á 20. öld. Evrópulönd hafa alltaf verið ánægð með að taka á móti menntuðum Rússum, með frelsisást sem er of hættuleg fyrir heimaland þeirra. Ísland virtist okkur töfrandi land þar sem mannréttindi væru sannarlega virt, ólíkt Rússlandi.
Á meðan við vorum í Kasakstan gátum við ekki sótt um íslenska vegabréfsáritun, en við vorum með gilda vegabréfsáritun til Ítalíu sem veitti okkur aðgang að Schengen-svæðinu. Við flugum til Keflavíkur 5. apríl 2022 og sóttum strax um alþjóðlega vernd hjá lögreglu. Fyrst var okkur komið fyrir á Ásbrú og svo vorum við flutt á Hótel Sögu í Reykjavík. Við sóttum um vernd hjá Útlendingastofnun og fengum úthlutuðum lögfræðingi. Við héldum að við værum örugg. Það reyndist rangt.
Íslenska ríkið skipaði okkur lögfræðing, Vilborgu Bergmann. Eins og við komumst síðar að er hún sérfræðingur í fjölskyldurétti, ekki útlendingarétti. Auk þess hefur hún ítrekað sett fram opinberar yfirlýsingar sem lýsa útlendingaandúð. Hvorki ég né konan mín Viktoría vissum þetta og biðum róleg yfir því að Útlendingastofnun veitti okkur viðtal. Hins vegar fóru undarlegir hlutir að eiga sér stað. Við hittum lögfræðinginn okkar fyrst 8. júní, í viðtalinu við Útlendingastofnun, og höfðum aldrei rætt mál okkar við hana áður. Fulltrúar Útlendingastofnunar sögðu að samtalið snerist einungis um meðferð umsóknarinnar á Íslandi, en ekki umsókn okkar um hæli sem slíka.
Strax daginn eftir sagði Vilborg Bergmann okkur að hún teldi 80% líkur á að okkur yrði vísað úr landi. Á þessum tíma hafði hún ekki enn undirbúið umboð um að hún myndi fara með mál okkar, og lofaði að gera það á næstu dögum. Við fengum þetta mikilvæga skjal frá henni mánuði síðar. Allan tímann sem við vorum á Íslandi vorum við að leita að vinnu. Þann 10. júní létum við lögfræðinginn okkar hafa undirritaðan samning við vinnuveitanda okkar sem hún lofaði að hengja við umsókn okkar um vernd. Þann 3. ágúst tilkynnti Útlendingastofnun okkur í gegnum lögfræðinginn að sex dögum fyrr hafði stofnunin tekið ákvörðun um að hafna umsókn okkar um hæli á Íslandi. Í skjalinu var því haldið fram að Útlendingastofnun hefði tekið mál okkar til efnislegrar meðferðar, en það gerðist reyndar ekki. Í ákvörðuninni var ekki minnst á sönnunargögn okkar um pólitískar ofsóknir í Rússlandi, fyrri ferðir okkar með ferðafólk til Íslands, þörf fyrir sálfræðiaðstoð vegna greinds þunglyndis og vinnusamning á Íslandi. Það átti að vísa okkur úr landi til Ítalíu.
Við fengum 15 daga frest til að kæra ákvörðunina til kærunefndar útlendingamála. Vikurnar á undan hafði Vilborg Bergmann sagt okkur að henni væri sama þótt við vildum skipta um lögfræðing og virtist hún jafnvel hvetja okkur til þess. Þegar við ákváðum að gera það synjaði hún okkur hins vegar skyndilega. Með erfiðleikum tókst okkur samt að skipta um lögfræðing. Nú var Guðmundur Narfi Magnússon í forsvari fyrir okkur, og lagði fram áfrýjun. Í millitíðinni reyndum við að kynna okkur stöðu flóttafólks á Ítalíu. Við höfðum samband við sjálfboðaliða á staðnum og fulltrúa ríkisins. Okkur var sagt að þeir gætu hvorki útvegað, húsnæði, bætur né vinnu. Sem þýðir að frá Íslandi er okkur vísað út á götur Mílanó. Þrátt fyrir vandaða vinnu Guðmunds Narfa Magnússonar fengum við neitun frá kærunefndinni, þann 7. október, á fæðingardegi Vladimírs Pútíns Rússlandsforseta. Þá voru ekki fleiri lagalegar leiðir til að koma í veg fyrir brottvísun.
Við leituðum til íslenskra fjölmiðla til þess að reyna að ná eyrum Jóns Gunnarssonar dómsmálaráðherra. Mér tókst meira að segja að sjá hann í bíl nálægt Alþingi 10. nóvember, en hann svaraði beiðnum mínum um að móttaka gögn um mál okkar með því að skipa bílstjóranum að aka í burtu án þess að opna bílrúðuna. Daginn eftir að fjallað var um okkur í Stundinni vorum við boðuð á lögreglustöðina til samtals. Eftir frétt um okkur á RÚV 7. nóvember komu lögregluþjónar á Hótel Sögu og sögðu okkur að koma á lögreglustöðina á hverjum degi. Þann 14. nóvember náðum við að fá áheyrn hjá Katrínu Jakobsdóttur forsætisráðherra og láta hana hafa málsgögn okkar. Fimmtán mínútum eftir fundinn fengum við símtal frá lögreglunni og okkur tjáð að okkur yrði vísað úr landi 16. nóvember, kl. 5 að morgni.
Viktoría konan mín og ég sjálfur teljum enn að mál okkar sé hryggileg mistök íslenska útlendingamálakerfisins, sem enn megi leiðrétta. Allt sem þarf er lítið kraftaverk – ákvörðun á síðustu stundu frá dómsmálaráðherra. Hinsvegar er þessi trú, rétt eins og ímynd okkar af sanngjörnu Íslandi, smám saman að fjara út.
Höfundur flúði Rússland
