Í upp­hafi sein­ustu aldar fékk vinn­andi fólk loks­ins þann rétt að kjósa sér full­trúa á Alþingi. Á undan því var lít­ill hópur af land­eig­endum og auð­mönnum sem nutu þess­ara sér­rétt­inda. Ástæðan fyrir því að þeir réðu land­inu, og skildu vinn­andi fólk þar útund­an, var ein­föld: þeir áttu land­ið. Það að leyfa óbreyttu vinnu­fólki að kjósa var ein­fald­lega brot á þeirra eign­ar­rétt.

Núna finnst okkur þetta hljóma fárán­lega og við lítum niður á lönd þar sem fólk nýtur ekki lýð­ræð­is. Við hreykjum okkur af því að vera lýð­ræð­is­legt sam­fé­lag, samt sem áður hunsum við þann stað sam­fé­lags­ins þar sem við eyðum stærsta hluta okkar vak­andi lífs: vinnu­stað­inn.

Um leið og þú mætir í vinn­una stíg­urðu inn í annan heim þar sem litlir ein­ræð­is­herrar ráða öllu. Þeir ákveða hvað þú ger­ir, hvernig þú gerir það og hvað er gert við verð­mætin sem þú skap­ar. Þín skoðun skiptir ekki máli, ekki ef hún er atvinnu­rek­and­anum í óhag. Fyr­ir­tækið er hans eign og getur hann gert nán­ast hvað sem hann vill við það.

Þú mætir í vinn­una fimm sinnum í viku, notar þína vöðva og heila til að búa til verð­mæti og þegar vinnu­dag­ur­inn er búinn ferðu heim og skilur verð­mætin eftir hjá atvinnu­rek­and­an­um. Í staðin borgar hann þér laun.

Það er mik­il­væg for­senda fyrir því að þetta fyr­ir­komu­lag eigi sér stað. Heildar verð­mætin sem þú býrð til þurfa að vera meiri en pen­ing­ur­inn sem atvinnu­rek­and­inn borgar þér til baka. Ef þú býrð til stól sem er 10.000 kr. virði í sölu, þarf atvinnu­rek­and­inn að borga þér minna en 10.000 krón­ur. Ef þér er borgað virði vinnu þinnar er eng­inn afgangur fyrir atvinnu­rek­and­ann. Í kap­ít­al­ísku kerfi munt þú aldrei fá borgað virði vinnu­fram­lags­ins sem þú skil­ar.

Þér er sagt að þetta sé sann­gjarnt vegna þess að atvinnu­rek­and­inn er að taka áhættu. En þú tekur líka áhættu. Þegar þú tekur starf­inu setur þú þína fram­tíð í hendur atvinnu­rek­and­ans. Hans ákvarð­anir hafa bein áhrif á hversu góð eða slæm fram­tíð þín verður og þú færð ekki að taka þátt í þeirri ákvarð­ana­töku. Þegar vel viðrar fá eig­endur meiri arð en þú færð hins vegar ekk­ert nema þín föstu laun. En þegar illa viðrar þá tekur atvinnu­rek­and­inn það ekki á sig. Fyr­ir­tækið er rekið í hagn­að­ar­skyni og ef þú stendur í vegi fyrir hagn­aði, þá þarft þú að fara. Þú ert neyddur til að taka ábyrgð­ina og afleið­ing­unum af fullum þunga. Því af hverju myndi atvinnu­rek­andi halda þér í vinnu ef hann græðir meira á að segja þér upp. Þetta hefur verið auð­sjá­an­legt í röðum fjölda­upp­sagna á sein­ustu árum.

Nær­tækt dæmi er WOW Air. Fall WOW átti sér stað eftir röð ákvarð­ana frá eig­endum þess. Þeir tóku áhættu, áhættu sem var tekin til að reyna að hámarka hagnað þeirra sjálfra. Útkoman var að fyr­ir­tækið fór á haus­inn. En hvað kom fyrir starfs­fólk­ið? Það þurfti að taka afleið­ing­unum með fullum þunga. Það tók áhættu með því að til­einka þessu fyr­ir­tæki stóran hluta af sínu lífi án þess að fá að taka neinar ákvarð­anir um rekst­ur­inn. Eig­endur WOW tóku ákvarð­anir með sína hags­muni í huga en ekki hags­muni starfs­mann­anna. Starfs­fólk WOW end­aði atvinnu­laust, með engin laun út heilan mán­uð. Logið hafði verið að þeim, að laun þeirra væru örugg ef eitt­hvað kæmi upp á, en eig­end­urnir sáu sér frekar hag að nota laun starfs­fólks­ins til að halda fyr­ir­tæk­inu gang­andi aðeins leng­ur. Ef verka­lýðs­hreyf­ingin hefði ekki bjargað þessu fólki með því að lána því pen­ing þar til þau fengu úr þrota­bú­inu, hefði það verið tekju­laust í meira en mán­uð, áður en þau hefðu fengið atvinnu­leys­is­bæt­ur. Fólk hefði hrapað algjör­lega á botn­inn, með engan pen­ing til að borga af lán­um, leigu, mat, og aðrar nauð­synj­ar. Fólk hefði hrapað í skuld­ar­gröf sem það kæm­ist jafn­vel aldrei upp­úr.

Þetta valda­ó­jafn­vægi tekur sér einnig ógeð­feld­ari mynd sem við höfum fengið að kynn­ast í #MeToo bylt­ing­unni, bæði inn­an- og utan­lands. Þá var það gert auð­sjá­an­legt þær hræði­legu afleið­ingar sem fylgja því þegar ein mann­eskja hefur líf ann­arrar í hendi sér. Þar heyrðum við ótal hrill­ings­sögur af verkn­aði og aðstæðum sem fórn­ar­lömb voru neydd í í krafti valds­ins. Konum hefur verið neitað starfs­frama nema það sé borgað fyr­ir­fram kyn­ferð­is­lega. Fólk hefur þurft að spyrja sig hvað það er til­búið að gera til að halda vinn­unni. Síðan hefur þeim, sem gefa ekki eft­ir, verið refsað með upp­sögnum og útskúfun úr sínu fagi af því valda­mikið fólk hefur sagt öðru valda­miklu fólki að þau séu ekki þess virði að vinna með.

Þetta snýst ekki um góða og vonda atvinnu­rek­end­ur, þetta snýst um það vald sem atvinnu­rek­endur hafa yfir vinn­andi fólki; hvort sem þeir mis­nota það eða ekki.

Sam­fé­lagið okkar er lýð­ræð­is­legt að form­inu til, en atvinnu­rek­endur hafa mikið vald yfir því hvernig því er stjórn­að. Við búum í sam­fé­lagi þar sem litið er upp til fólks sem græðir mik­inn pen­ing. Það er tekið mark á skoð­unum þess og þær skoð­anir eru sýni­leg­astar í fjöl­miðlum og í tali þing­manna.

Það er óþarfi að færa frek­ari rök fyrir því að fjöl­miðlar tali almennt fyrir hag þeirra ríku; nóg er að benda á að það eru almennt þeir ríku sem eiga fjöl­miðl­ana. Þannig hafa þeir ríku tæki­færin og get­una til að móta umræð­una í sam­fé­lag­inu sér í hag.

Auð­menn og fyr­ir­tæki geta fjár­magnað og styrkt stjórn­mála­flokka og stjórn­mála­menn, beint eða óbeint. Hversu margir eiga hund­ruð þús­unda króna afgangs til að gefa stjórn­mála­flokk­um? Á sama tíma getur eitt útgerð­ar­fyr­ir­tæki eytt næstum því 3 millj­ónum í að halda þing­flokk­unum á sinni hlið. Til að nefna, var þriðj­ungur af öllum styrkjum til þing­flokka, árið 2017, frá útgerð­ar­fyr­ir­tækj­um. Hvernig á almennt vinn­andi fólk að keppa við það þegar það nær varla endum sam­an?

Á orði eigum við öll jafna rödd í lýð­ræð­inu. En ef sumir geta borgað til að gera rödd sína hærri en hinar þá erum við ekki með lýð­ræði.

Á meðan við höfum ekki efna­hags­legt lýð­ræði mun ójöfn­uð­ur­inn alltaf grafa undan póli­tíska lýð­ræð­inu. Það að ríf­ast um hvort ríkið eiga að hafa meira eða minna vald á efna­hags­kerf­inu er að mis­skilja vanda­mál­ið. Sú umræða á að eiga sér stað eftir að við ræðum um ákvörð­un­ar­valdið sem starfs­fólk á að hafa yfir sinni eigin vinnu.

Starfs­fólk myndi ekki kjósa að að flytja störfin sín út úr landi. Starfs­fólk myndi ekki að kjósa að láta sig lifa á fátækt­ar­launum og starfs­fólk myndi ekki kjósa að gefa for­stjórum ofur­laun. Starfs­fólk myndi ekki kjósa að skemma nátt­úr­una í umhverf­inu sem það býr í, og starfs­fólk myndi ekki segja upp fjölda fólks til að halda uppi hámarks­gróða.

Það er óvið­un­andi að leyfa fáum að hafa svona mikið vald yfir lífi ann­arra og þetta valda­ó­jafn­vægi þarf að leið­rétta með tveimur aðgerð­um.

I. Atvinnu­lýð­ræði

Að starfs­fólk geti kosið sér full­trúa í stjórnir þeirra fyr­ir­tækja þar sem það starfar. Þetta fyr­ir­komu­lag er algengt í Evr­ópu og er til staðar í einni eða annarri mynd í flestum Evr­ópu­sam­bands­ríkjum og öllum norð­ur­lönd­unum - nema Íslandi.

Þar sem gróði fyr­ir­tækja eru algjör­lega háður fram­lagi vinnu­aflsins, ætt það að telj­ast sann­gjarnt að starfs­fólk skipi helm­ing stjórn­ar­manna á móti fjár­magns­eig­end­um. Þannig getur starfs­fólk varið sína hags­muni, tekið þátt í að móta stefnu fyr­ir­tæk­is­ins og dregið úr því mikla valda­ó­jafn­vægi sem ríkir í dag.

II. Starfs­manna-­sam­vinnu­fé­lög

Ryðja þarf veg fyrir starfs­manna-­sam­vinnu­fé­lög, hér á landi. Fyr­ir­tæki sem eru algjör­lega - og ein­göngu - í eigu starfs­mann­anna sem þar vinna. Slík fyr­ir­tæki eru til um allan heim og er ein­stak­lega algengt í Ítal­íu; en þar, í sumum héröð­um, mynda starfs­manna-­sam­vinnu­fé­lög meira en helm­ing­inn af hag­kerf­inu. En þar hefur það verið stefna rík­is­ins að hvetja til, og aðstoða við upp­bygg­ingu slíkra fyr­ir­tækja.

Í rit­gerð­inni ‘What do we really know about wor­ker cooper­ati­ves’, eftir hag­fræð­ing­inn Virg­inie Pérot­in, er farið yfir tvo ára­tugi af alþjóð­legum gögnum og töl­fræði um starfs­manna-­sam­vinnu­fé­lög og borið saman við hefð­bundin fyr­ir­tæki. Þetta er stærsta rann­sókn sinnar teg­und­ar.

Út frá gögn­unum kemst hún að 5 nið­ur­stöð­un.

• Starfs­manna-­sam­vinnu­fé­lög eru að jafn­aði stærri en hefð­bundin fyr­ir­tæki.
• Starfs­manna-­sam­vinnu­fé­lög lifa að minnsta kosti jafn lengi og önnur fyr­ir­tæki og hafa meira atvinnu­ör­yggi.
• Starfs­manna-­sam­vinnu­fé­lög eru afkasta­meiri en hefð­bundin fyr­ir­tæki, þar sem starfs­fólk vinnur „betur og gáf­aðra“ og fram­leiðsla er skipu­lögð á skil­virk­ari hátt.
• Starfs­manna-­sam­vinnu­fé­lög end­ur­fjár­magna stærri hluta af hagn­aði sínum aftur í fyr­ir­tæk­inu en önnur við­skipta­mód­el.
• Launa­munur milli stjórn­enda og almenns vinnu­fólks er mun minni í starfs­manna-­sam­vinnu­fé­lögum en í öðrum fyr­ir­tækj­um.

Þetta félags­form er ekki til í lög­um, hér á landi, og það þarf að laga. Slík félög eiga að njóta jafn­ræðis á við önnur rekstr­ar­form og hafa jafnan aðgang að almennum sjóð­um. Það þarf að vera auð­velt að stofna starfs­manna-­sam­vinnu­fé­lög og það þarf að tryggja að verka­lýðs-frum­kvöðlar hafi aðgang að hag­kvæmu fjár­magni til að stofna slík félög.

Blása þarf vind í segl slíkra félaga með því að:

• Gefa starfs­fólki for­kaups­rétt á vinnu­stöðum sín­um.
• Gefa atvinnu­lausum kost á fjár­magni til að koma saman og stofna starfs­manna-­sam­vinnu­fé­lag (í stað atvinnu­leys­is­bóta).
• Veita starfs­manna-­sam­vinnu­fé­lögum aðstoð í ýmsu formi, eins og nám­skeið og skatta­af­slætti.

Við ættum að gera þetta fyrir það eitt að finn­ast lýð­ræði nógu mik­il­vægt til að aðstoða og vernda. Fáir flokkar hafa myndað sér stefnu um þessi mál, og af þeim þykir flestum nóg að rétt nefna atvinnu­lýð­ræði.

Það er bara einn flokkur sem ég hef heyrt tala um atvinnu­lýð­ræði og starfs­manna-­sam­vinnu­fé­lög í þess­ari kosn­inga­bar­áttu og sá flokkur er Sós­í­alista­flokk­ur­inn. Hann er eini flokk­ur­inn sem virð­ist hafa það að áherslu­at­riði að vinn­andi fólk hafi vald yfir sínu eigin lífi, eigin starfi og eigin afkomu.

Ég veit hvað ég mun kjósa í kom­andi kosn­ingum og ég hvet aðra til umhugs­unar um hvaða mál­efni þeim þykir nógu merki­leg til að kjósa. En valda­ó­jafn­væg­inu verður að linna. Því við erum ekki örugg á meðan aðrir hafa vald yfir okkar lífi. Því að á meðan við höfum ekki efna­hags­legt lýð­ræði mun ójöfn­uð­ur­inn alltaf grafa undan póli­tíska lýð­ræð­inu.

Höf­undur er for­maður fram­tíð­ar­nefndar VR.