Fyrstu skrefin eru talin eitt gleði­leg­asta augna­blik í lífi hverrar mann­eskju. Það fel­ast bæði frelsi og for­rétt­indi í því að geta nýtt fæt­urna sem far­ar­máta. Orku­skipti og tækni­fram­farir munu ekki breyta því. Mesta tækni­und­rið, 100% nátt­úru­legt og sér­hannað til styttri og lengri vega­lengda, eru fæturnir á okk­ur. Sé þessi full­komna hönnun rétt nýtt er hún öllum til góðs, heils­unni, nátt­úr­unni og efna­hagn­um.

Rann­sóknir hafa sýnt að fólk sem gengur eða hjólar til vinnu er ham­ingju­sam­ara en þeir sem fara akandi. Í nýlegri könnun kom einnig í ljós að fleiri borg­ar­búar kysu að hjóla til vinnu fremur en að aka. Ávinn­ing­ur­inn af göngu­vænna umhverfi er ótví­ræð­ur, ef fleiri ganga eða hjóla þá hefur það góð áhrif á lýð­heilsu og lífs­gæði allra aukast með heil­næmara umhverfi. Við þurfum ein­fald­lega að ganga lengra í að hanna göngu­væna borg fyrir fólk.

Hvað gerir borgir vist­væn­ar?

Við þekkjum nú orðið flest til rót­gró­inna erlendra borga sem eru eft­ir­sóttar sökum lífs­gæða og aðlað­andi and­rúms­lofts. Borga þar sem fólk virð­ist njóta lífs­ins á annan hátt en við gerum hér í okkar dag­lega lífi. Borga þar sem við njótum þess að fara um gang­andi, hjólandi eða þá í almenn­ings­far­ar­tækj­um. Borga sem bjóða upp á lif­andi götu­myndir þar sem margt er að skoða og margs að njóta.

Í því sam­bandi má nefna almenn­ings­garða, stóra og smáa staði þar sem staldra má við og njóta, lif­andi götu­líf með óvæntum upp­á­komum, mat­ar­mark­aði, spenn­andi versl­an­ir, veit­inga­hús og áhuga­verðan arki­tektúr. Borgir þar sem eft­ir­vænt­ingin að sjá hvað leyn­ist bak við næsta götu­horn gerir göng­una létta og skemmti­lega. Allt þetta er mögu­legt að gera hér­lend­is, það þarf bara að hanna umhverfið rétt og leggja áherslu á rétta hluti.

Fyrir hverja hönnum við borg?

Það skiptir máli með hvaða augum borgin er séð og fyrir hvaða not­endur hún er hönn­uð. Þá eru svæði innan mið­borga þar sem fólk er í for­gangi, oftar en ekki eft­ir­sókn­ar­verð­ustu svæð­in. Smá­gerðar götur þar sem þú mætir augna­tilliti ann­arra, húsin eru áhuga­verð og gerð til að grípa augað á göngu­hraða, versl­an­ir, líf á jarð­hæð­um, jafn­vel íbúðir sem mæta götu. Þar er þétt­leiki lyk­il­orð, þétt­leiki þjón­ustu, græn svæði, leik­svæði, útskot til að setj­ast í og bygg­ingar sem standa þétt við götu, hafa mis­mun­andi ein­kenni og eru byggðar á ólíkum tíma.

Umhverfi hannað fyrir bíla er allt annað en það sem hannað er fyrir fólk. Borgir nútím­ans eru að miklu leyti mót­aðar með þarfir bíla í for­gangi og þarfir ann­arra veg­far­enda lúta í lægra haldi. Bílaum­hverfið er óáhuga­vert og til­breyt­ing­ar­s­nautt fyrir gang­andi og í því virð­ast vega­lengdir lengj­ast. Það er stór­gert og eins­leitt því ætl­unin er að skapa bílum öruggt umhverfi og athyglin á jú að vera á veg­in­um. Gæði bílaum­hverf­is­ins eru á allan hátt lak­ari fyrir þann sem geng­ur. Við skynjum vega­lengdir sem styttri þegar við göngum um fjöl­breyti­legt og áhuga­vert umhverfi en sú upp­lifun tap­ast ef ekið er um í bíl. Þá er maður manns gaman og mik­il­vægt að skynja nálægð ann­ars fólks. Heyra klið frá fólki en ekki nið frá bíl­um. Umhverfi þar sem umferð er hæg og umhverfið fjöl­breyti­legt þykir flestum eft­ir­sókn­ar­vert.

Það sama verður ekki sagt um miklar umferð­ar­æð­ar. Það myndi skjóta skökku við ef fast­eigna­salar aug­lýstu að stað­setn­ing hús­næðis við stofn­braut væri til ávinn­ings. Nálægð við góð úti­vist­ar­svæði og þjón­ustu þykir lík­lega flestum betri kostur og göngu­vænt umhverfi hefur því bein jákvæð áhrif á fast­eigna­verð.

Bar­áttan fyrir götu­rým­inu

Það þarf að sýna nær­gætni og huga að gæðum götu­rým­is­ins til að fólk kjósi að fara gang­andi ferða sinna. Það er mik­il­vægt að leyfa svæðum að þró­ast og taka breyt­ing­um. Við höfum séð borgir breyt­ast úr göngu­borgum yfir í bíla­borgir en nú er sú þróun á und­an­haldi. Við sjáum sífellt fleiri borgir berj­ast við að ná göt­unum til baka fyrir gang­andi og hjólandi fólk. Í Kaup­manna­höfn, Stokk­hólmi, París og New York, hvert sem er litið er verið að stækka svæði fyrir gang­andi og breyta bíla­götum í göngu­göt­ur.

Þá hefur Covid-19 far­ald­ur­inn einnig haft þau áhrif að gang­stéttir hafa verið breikk­aðar á mörgum stöðum og hvílu­stæðum (e. par­k­let) með set­bekkj­um, blóma­kerj­um, hjóla­stæðum o.þ.h. komið fyrir þar sem bíla­stæði voru áður. Þetta hefur líka verið gert í Reykja­vík en í sumar var komið fyrir 21 hvílu­stæði fyrir borg­ar­búa.

Kraftur jarð­hæð­anna

Jarð­hæðir húsa og hvernig þær mæta göt­unni eru lyk­il­at­riði í göngu­vænu og þéttu borg­ar­um­hverfi. Jarð­hæð­irnar skipta höf­uð­máli því þær mæta hinum gang­andi. Þær eru ramm­inn sem mótar göt­una. Þegar talað er um lif­andi jarð­hæðir er ekki bara átt við versl­anir og þjón­ustu. Jarð­hæð­irnar geta verið svo miklu meira en það. Íbúðir á jarð­hæðum geta til dæmis verið með allt önnur gæði en íbúðir á efri hæð­um. Þær geta haft aukna loft­hæð, verið með sér­inn­gangi við götu, lít­inn for­garð og verið nokk­urs­konar pent­hou­se-­í­búðir á jarð­hæð. Þá geta verið margs­konar stúd­íó, skrif­stofur og lítil verk­stæði á jarð­hæðum og jafn­vel leik­skólar eða önnur þjón­usta við hverf­ið. Kantar hús­anna eru einnig mik­il­væg svæði þar sem sköpuð er viss fjar­lægð milli veg­far­enda og hús­veggs á ýmsan hátt með t.d. gróðri, hjóla­stæð­um, bekkjum upp við vegg o.þ.h. En til þess að þetta tak­ist vel þá þarf pláss í göt­unni, pláss sem alla jafna er nýtt undir bíla­stæði.

Umfram allt þarf götu­um­hverfið á fólki að halda en þar eru bíla­kjall­ar­arnir helsta hindr­un­in. Þegar íbú­arnir aka hrein­lega inn í húsin sín þá dregur það mjög úr mann­lífi á götum úti. Í nágranna­löndum okkar hefur það færst í auk­ana að byggð séu sam­eig­in­leg bíla­stæða­hús innan hverfa­hluta. Á jarð­hæðum þeirra er ýmis þjón­usta svo sem end­ur­vinnsla, mat­vöru­versl­an­ir, póst­box, lík­ams­rækt­ar­stöðv­ar, ung­barna­leik­skólar og annað sem nýt­ist íbúum í þeirra dag­lega lífi. Þessi hús verða oft miðja hverf­is­ins. Þar hitt­ist fólk í hverf­inu kvölds og morgna og gengur svo heim­leið­is.

Þessi nálgun á skipu­lagi minnkar bygg­ing­ar­kostnað umtals­vert en bíla­kjall­arar eru dýr lausn og ætti sparn­að­ur­inn að hafa bein áhrif til lækk­unar á íbúða­verði. Íbúar hverf­anna hafa þá líka val um það hvort eða hvenær þeir þurfi bíla­stæði. Þetta fyr­ir­komu­lag er kjörið tæki­færi fyrir smá­vöru­versl­un, veit­inga­staði og aðra þjón­ustu innan hverf­anna þar sem fólk á gangi er lík­legra til að grípa með sér hitt og þetta á leið­inni heim en þeir sem akandi eru. Ófyr­ir­huguð kaup eru mun lík­legri sé veg­far­and­inn gang­andi eða hjólandi. Lyk­il­at­riðið er að ná neyt­and­anum út úr bílnum sín­um.

Virði tím­ans og upp­lifun í sam­göngum

Reykja­vík er lítil borg og það er ein­falt að kom­ast um hana hjólandi og gang­andi. Þá eru almenn­ings­sam­göngur mjög mik­il­væg­ar. Þetta snýst allt um að velja þann far­ar­máta sem hentar hverju sinni. Rétt verk­færi í rétt verk. Maður notar ekki skeið til að stinga upp kerfil heldur skóflu. Eins er það út í hött að aka styttri vega­lengdir því stað­reyndin er sú að oft er bæði fljót­legra og hand­hæg­ara að nota annan sam­göngu­máta. Margir gleyma einnig að taka með í reikn­ing­inn að það þarf að finna stæði og leggja bílnum svo ekki sé minnst á aðra umferð sem getur tafið ferð akandi. Við erum nefni­lega ekki föst í umferð eins og oft er sagt heldur erum við umferð­in.

Að hjóla, ganga eða nýta almenn­ings­sam­göngur getur verið mun skil­virk­ari leið en að aka og hægt er að leggja hjól­inu við inn­gang áfanga­stað­ar. Það er frelsi fólgið í því að þurfa ekki að gera allar ferðir að hring­ferðum sem byrja og enda með því að leggja bíl. Hægt er að hoppa úr strætó á einum stað og taka hann heim af öðr­um. Flestir sem nú hjóla til vinnu eru ekki lík­legir til að óska sér ann­ars far­ar­máta.

Upp­lifunin að hjóla fram úr bíla­röðum á anna­tímum er góð, sama hvernig viðr­ar. Veðrið er reyndar oft­ast þol­an­legra á hjól­inu en maður upp­lifir það innan úr bíl. Hjóla­ferðin er líka svo miklu ánægju­legri en bíl­ferð­in. Hjólið þeys­ist fram úr bíl­unum og maður fær um leið hreyf­ingu og and­lega nær­ingu. Hjóla­ferðin er líka oft svo skemmti­leg að maður ákveður stundum að taka lengri leið­ina heim. Það er sjaldn­ast sú til­finn­ing sem maður fær akandi um á bíl. Vega­lengdir innan borg­ar­innar eru líka alla jafna ekki það langar að ekki sé á færi flestra að hjóla þær. Þá geta einnig deili­lausnir eins og raf­hlaupa­hjól verið hand­hægar til að koma manni síð­asta spöl­inn.

Hið eina sanna frelsi innan borga­marka er að vera ekki þræll eins sam­göngu­máta. Frelsið er að flakka á milli far­ar­tækja eftir þörf­um. Því fleiri sem kjósa að nýta virka sam­göngu­máta, því betri verður borgin fyrir alla.

Höf­undur er borg­ar­hönn­uð­ur.

Þessi pist­ill er hluti greinar­aðar í til­efni af því að 100 ár eru liðin frá­ ­form­legu upp­hafi skipu­lags­gerðar hér á landi með setn­ing­u laga um skipu­lag kaup­túna og sjáv­ar­þorp­a árið 1921.