Hvernig er umferð­ar­eyjan sem þú býrð á? „Ég bý ekk­ert á umferð­ar­eyju,“ er sjálf­sagt það fyrsta sem skýtur upp í koll­inn á þér les­andi góð­ur. Stað­reyndin er hins vegar sú að ef þú býrð í þétt­býli eru mjög miklar líkur á því að þú búir einmitt á umferð­ar­eyju. Pru­faðu að ganga út um dyrnar á hús­inu þínu og veltu fyrir þér hversu langt þú getur gengið í höf­uð­átt­irnar fjórar án þess að rekast á þunga umferð­ar­götu, eru það 50 m, 200 m, 500 m?

Þegar þú ert búinn að átta þig á stærð umferð­ar­eyj­unnar þinnar þá er næsta æfing sú að velta fyrir sér hvernig götur afmarka eyj­una þína og liggja innan henn­ar. Eru það rólegar húsa­göt­ur, þyngri umferð­ar­götur eða jafn­vel hrað­braut­ir? Hvernig hafa þessar götur mótað líf þitt? Er auð­velt fyrir þig að kom­ast yfir þær, treyst­irðu þér til að senda barnið þitt eitt yfir þessar göt­ur? Hefur ein­hver látið lífið á þessum göt­um?

Þriðja og síð­asta æfingin er svo að velta fyrir sér hvaða þjón­usta er í boði á umferð­ar­eyj­unni þinni? Kemstu í vinnu án þess að þvera þunga umferð­ar­götu? Kemst barnið þitt í skól­ann án þess að fara yfir slíka götu? Er mat­vöru­búð á eyj­unni þinni? En strætó­stoppi­stöð, heilsu­gæsla, íþrótta­að­staða eða afþrey­ing? Ertu með aðgengi að nátt­úru?

Sam­setn­ing umferð­ar­eyj­unnar þinn­ar, úrval þjón­ustu sem er í boði og hversu miklar hindr­anir nálægar götur eru, er það sem skipu­lags­gerð snýst um. Skipu­lag mótar líf þitt og hegðun og er yfir og allt um kring í lífi þínu sama hvort þér líkar það betur eða verr.

Skipu­lags­gerð er þver­fag­leg og krefst aðkomu margra fag­að­ila til að vel tak­ist til, það þarf til dæmis að ákveða gerðir og stærðir húsa, hvaða hús eru íbúð­ar­hús­næði og hvaða hús eru atvinnu­hús­næði, hvar er pláss fyrir skóla, leik­svæði og nátt­úru? Hvernig kemst skólpið í burtu, hvaðan færðu heitt vatn, kalt vatn, raf­magn og inter­net? Hvað ger­ist með regn­vatn­ið, er því veitt ofan í rör og út til hafs eða er það tekið upp í gróðri og beðum innan hverf­is?

Það er samt fátt í skipu­lagi sem hefur meiri áhrif á þig dags­dag­lega heldur en sam­göng­ur. Sam­göngur gera okkur nefni­lega kleift að ferð­ast á milli staða og eiga sam­skipti og við­skipti við umheim­inn í kringum okk­ur. Sam­göngur eiga það hins vegar til að slasa okkur og jafn­vel drepa okk­ur. Þær eiga það einnig til að taka mikið pláss og vera mik­ill tíma­þjóf­ur, eins og við flest þekkj­um. Það fer hins vegar mikið eftir sam­göngu­tækjum og skipu­lagi hversu pláss­frekar, tíma­frekar og hættu­legar sam­göngur eru.

Lang­besta sam­göngu­tæki allra tíma fyrir þétt­býli eru fæturnir okkar sem gera okkur kleift að ganga og hjóla. Fætur menga ekki, eru ekki hávær­ir, taka afskap­lega lítið pláss og með því að hreyfa þá reglu­lega höldum við okkur heil­brigð­um. Helsti galli fót­anna er hins vegar að þeir koma okkur ein­göngu tak­mark­aða vega­lengd á hverjum degi. Gott skipu­lag tekur til­lit til þessa og stað­setur versl­un, atvinnu og þjón­ustu nálægt íbúð­ar­hverfum til þess að fólk geti gengið eða hjólað á milli staða. Að sama skapi er miður gott skipu­lag sem stað­setur versl­an­ir, þjón­ustu og atvinnu langt frá íbúð­ar­hverfum og rænir okkur þannig mögu­leik­anum á að nota fæt­urna.

Á eftir fót­unum kemur næst­besta sam­göngu­tæki fyrir þétt­býli - almenn­ings­sam­göng­ur. Góðar almenn­ings­sam­göngur eru hryggjar­stykkið í öllu vel skipu­lögðu þétt­býli. Almenn­ings­sam­göngur eru í raun fram­leng­ing á fót­unum á okk­ur, þær halda okkur heil­brigðum og taka til­tölu­lega lítið pláss. Almenn­ings­sam­göngum fylgir þó meiri hávaða­mengun og loft­mengun en af fót­unum okk­ar, en það er þó til­tölu­lega lítil mengun miðað við fólks­fjöld­ann sem almenn­ings­sam­göngur geta flutt. Gott leið­ar­kerfi almenn­ings­sam­gangna er for­gangs­at­riði þega kemur að góðu borg­ar­skipu­lagi. Utan um það er byggð, stígar og götur skipu­lagt til þess að auð­velda fólki að kom­ast leiðar sinnar þegar fæturnir geta ekki borið mann alla leið. Miður gott skipu­lag byrjar hins vegar á að skipu­leggja götur og byggð og reynir síðan í lokin að þræða almenn­ings­sam­göngur krækl­óttar leiðir í gegnum hverf­in, sem skilar sér í slökum almenn­ings­sam­göngum sem nýt­ast fólki illa.

Sísta sam­göngu­tæki fyrir þétt­býli er einka­bíll­inn. Einka­bíll­inn er pláss­frekur með ein­dæm­um, hann þarf ekki aðeins breiðar og fyr­ir­ferða­miklar göt­ur, heldur mikið geymslu­pláss í formi bíla­stæða. Honum fylgir loft­mengun og hávaða­mengun ásamt því að hann ýtir undir kyrr­setu­líf og lélega lýð­heilsu. Gott skipu­lag í þétt­býli er þar sem einka­bíll­inn er í auka­hlut­verki, götur eru nettar og akst­urs­hraði fer helst ekki yfir 30 km/klst. Miður gott skipu­lag setur hraða einka­bíla­um­ferð í hásæti og miðar allt dag­legt líf út frá notkun einka­bíls­ins.

Því miður hefur skipu­lag síð­ustu ára­tuga á Íslandi verið mjög bílmiðað í þétt­býli. Við höfum kyngt því þegj­andi og hljóða­laust að nær helm­ingur af öllu skipu­lögðu land­svæði höf­uð­borg­ar­svæð­is­ins sé helgað einka­bíln­um. Við skipu­leggjum blokkir sem taka upp 500 fm land­svæði og hikum ekki við að bæta við öðrum 500 fm í formi mal­bik­aðra bíla­stæða. Við leggjum götur út um alla króka og kima því við teljum sjálf­sögð mann­rétt­indi að geta keyrt á 50 km hraða allt að því inn í stofu til fólks og fyr­ir­tækja.

Einka­bíll­inn er líka mjög dýru verði keypt­ur, við eyðum millj­örðum á millj­arða ofan á hverju ári í að leggja götur og end­urmal­bika ásamt því að moka snjó og sópa. Að ótöldum millj­örð­unum sem fara í smurn­ingu, dekk og við­gerð­ir.

Það dýrasta af öllu eru þó manns­líf­in, um það bil 3.600 ein­stak­lingar láta lífið í umferð­inni í heim­inum á degi hverj­um. Einka­bíll­inn er orsaka­valdur í lang­flestum þess­ara dauðs­falla. Þetta sam­svarar því að um 20 Boeing 737 far­þega­flug­vélar myndu hrapa á hverjum ein­asta degi allan árs­ins hring! Það eru 7.300 flug­vélar á ári! Til þess að setja þá tölu í eitt­hvað sam­hengi þá er heild­ar­fjöldi af flutn­inga- og far­þega­flug­vélum í heim­inum um 24.000 tals­ins.

Gott skipu­lag getur komið í veg fyrir flest þess­ara slysa.

Höf­undur er sam­göngu­verk­fræð­ingur og sviðs­stjóri hjá VSB verk­fræði­stofu.

Þessi pist­ill er hluti grein­­ar­aðar í til­­­efni af því að 100 ár eru liðin frá for­m­­­legu upp­­­hafi skipu­lags­­­gerðar hér á landi með setn­ingu laga um skipu­lag kaup­túna og sjá­v­­­­ar­þorpa árið 1921.