Þróun vind­mylla og kort­lagn­ing gjöf­ulla, vind­bar­inna svæða á Íslandi hef­ur, meðal ann­arra ástæðna, orðið til þess að upp­hafs­fasi mik­illar sam­keppni um bygg­ingu vind­orku­vera af stærð­argráðunni 50 til 250 MW er löngu haf­inn. Sam­starf erlendra og inn­lendra aðila hefur leitt til und­ir­bún­ings vind­myllu­garða víða um land í sam­starfi við sveit­ar­fé­lög. Mörg hver virð­ast horfa fram­hjá stöðu vind­orkunnar innan sk. ramma­á­ætl­unar þótt stefnt sé langt fram úr núver­andi upp­settu rafa­fli virkj­ana og heild­ar­sýn skorti.

Orku­verin verða fyrst og fremst í erlendri eigu, ef af þeim verð­ur. Norska fyr­ir­tækið Zephyr er með ein tíu land­svæði í skoð­un. Heild­ar­afl orku­ver­anna er sýni­lega yfir 2.000 MW eða um 2/3 hlutar af núver­andi rafa­fli. Vel yfir 30 vind­orku­verk­efni (um helm­ingur á und­ir­bún­ings­stig­i), sem borist hafa Orku­stofn­un, stað­festa að kapp­hlaupið um beislun vinds­ins yfir landi er orðið býsna hart.

Ótalin eru verk­efni sem erlendir aðilar sjá fyrir sér í hafi við Ísland. Minna verður á að vind­myllur undan öldu- og straum­þungum úthafs­ströndum lands­ins eru langsóttur og van­hugs­aður kost­ur. Hyggi Norð­ur­-­Evr­ópu­ríki á fljót­andi úthafs­orku­ver, eða botn­föst nær landi, er nægt rými fyrir þau, og vindar nógu stríð­ir, undan ströndum ríkj­anna. Flutn­ings­leiðir í heima­land eru þar marg­falt styttri en úr haf­inu við Ísland. Til inn­lendra nota hér eru slík orku­ver ekki tæk vegna stærðar og stór­felldrar vöru­fram­leiðslu sem þeim myndi fylgja og hentar ekki íslensku hag­kerfi. Sæstreng úr landi viljum við ekki.

Erlent eign­ar­hald á grunn­innviðum á borð við raf­orku­ver er ekki væn­legt í stórum stíl, þótt ekki væri nema fyrr sem mest orku­ör­yggi og eigin yfir­ráð sam­fé­lags yfir þróun orku­mála. Íhugum hvort eign­ar­hald og þróun íslenskra hita­veitna og vatns­orku­vera á vegum t.d. nor­rænna og breskra stofn­ana eða fyr­ir­tækja hefðu skilað okkur núver­andi stöðu, tækni­stigi og öryggi? Reynslan kennir að sam­fé­lags­eign mik­ils meg­in­hluta raf­orku­vera er nauð­syn.

Hóf­leg vind­orka, með göllum og kost­um, virð­ist væn­leg í bland við aðra orku­kosti. Þeir eru nauð­syn­leg stoð vegna sveiflu­kennds vinds. Hlut­fall ólíkra orku­vera verður að ákvarða og aðlaga safnið að nýt­ing­unni. Vind­orka er hag­kvæm og bæri­lega vist­væn ef mann­virki eru end­ur­nýtt og vind­myllu­ver stað­sett fjarri byggð með sem umhverf­is­væn­ustum hætti, skv. stefnu Íslands um sjálf­bæra orku­vinnslu og vegna brýnna lofts­lags­lausna. Ótækt er að vind­orka lúti ekki svip­uðu skipu­lagi, reglum og for­sendum og önnur orku­ver (50-200 MW). Það vantar svæða­skipu­lag vind­orku og áætlun með miði af afl­getu og stað­setn­ingu vind­mylla hvað varðar vinda­far, nátt­úru­vernd, flutn­ings­kerf­ið, sýni­leika og orku­þörf.

Óaf­greitt þing­mál umhverf­is­ráð­herra vorið 2021 var til­raun til að koma fyrstu böndum á vind­orku­kapp­hlaup­ið. Takast verður að ljúka því og tryggja heild­rænt skipu­lag og skyn­sam­lega stað­setn­ingu vind­orku­vera með sér­stökum vind­orku­lögum á yfir­stand­andi kjör­tíma­bili. Flýta verður vand­aðri vinnu starfs­hóps­ins sem nú und­ir­byggir laga­setn­ing­una.

Löngum hefur verið deilt um hvort vind­orku­ver falli undir ramma­á­ætlun eða ekki. Orðið ramma­á­ætlun er vinnu­heiti fyrir Áætlun um vernd og orku­nýt­ingu land­svæða, sam­an­ber lög nr. 48 frá 2011, með þremur síð­ari breyt­ing­um. Upp­haf­lega tóku lögin til fall­vatna og jarð­varma en gild­is­svið­inu var breytt í orku­nýt­ingu land­svæða. Í með­förum iðn­að­ar­nefndar Alþingis 2011 var kveðið skýrt á um að í stað þess að lögin gildi aðeins um nýt­ingu fall­vatna og háhita­svæða, gildi þau um „virkj­un­ar­kosti til orku­vinnslu jafnt innan eign­ar­landa sem þjóð­lendna“ (þingskjal 1286 – 77.­mál). Í 3. grein lag­anna stendur m.a.: „Vernd­ar- og orku­nýt­ing­ar­á­ætlun tekur til land­svæða og virkj­un­ar­kosta sem verk­efn­is­stjórn skv. 8. gr. hefur fjallað um og hafa upp­sett rafafl 10 MW…“.

Undir lögin falla ber­sýni­lega allar raf­orku­upp­sprett­ur, á landi og yfir landi, enda eru tvö vind­orku­ver Lands­virkj­unar þegar í nýt­ing­ar­flokki 3. áfanga áætl­un­ar­inn­ar.

Fernt varðar mestu um ákvarð­anir um að beisla vind, eða nýta hann ekki: Orku­skipti, auð­linda­gjald, tíma­þröng frammi fyrir lofts­lags­breyt­ingum og loks verndun vatna­sviða og jarð­varma­svæða:

• Full orku­skipti í sam­göng­um, þ.e. að fasa út yfir einni milljón tonnum af jarð­efna­elds­neyti, á innan við 20 árum þarfn­ast vænt­an­lega meiri raf­orku en sparn­að­ur, bætt nýt­ing virkj­ana og nokkur ný (og sum umdeild) vatns­afls- og jarð­varma­ver geta skil­að. Að auki kemur stækkun sam­fé­lags­ins, fjöl­breytt nýsköpun og grænn iðn­aður við sögu ásamt því að ekki er póli­tískur vilji til, eða víð­tækur áhugi á, að segja upp gild­andi stór­iðju­samn­ing­um.
• Auð­linda­gjald er sann­gjarnt afgjald til sam­fé­lags­ins þegar jafn stór og verð­mæt en hvikul auð­lind og vind­ur­inn er ann­ars veg­ar.
• Aðeins 20 ár eru til stefnu eigi íslensk orku­skipti að varða ver­öld­ina nægi­lega miklu. Ein­hverjir benda á minni orku­nýt­ingu raf­orku við fram­leiðslu raf­elds­neytis en við beina notkun raf­magns í raf­knúnum tækj­um. Rétt er það, en varla má treysta á nýja tækni til að rétt­læta hæga­gang eða bið­stöðu í útfösun jarð­efna­elds­neytis í sam­göngum og útgerð. Kosti orku­skiptin bygg­ingu fleiri raf­orku­vera (allra gerða), án þess að óska­nýtni raf­orku verði náð, má rétt­læta það með því að virkj­an­irnar komi sér síðar vel til almennra þarfa, eins þótt afrennsli á landi breyt­ist vegna minni jökla. Aðgerðir í lofts­lag­málum þola litla sem enga bið!
• Umdeildar vatns­afls- og varma­afls­virkj­anir eru bæði í nýt­ing­ar- og bið­flokki ramma­á­ætl­un­ar. Með bygg­ingu vind­orku­vera má leysa umdeild­ustu orku­kost­ina undan mögu­legum fram­kvæmd­um. Gallar vind­orku eru stað­reynd, t.d. ýmis umhverf­is­á­hrif. Vind­orku­ver eru engu að síður sá orku­kostur sem einna auð­veld­ast er að afmá að mestu.

End­ur­heimt raf­orku úr orku­frekum málm­iðn­aði

Að lokum legg ég til að umræða um end­ur­heimt raf­orku til orku­skipta úr orku­frekum málm­iðn­aði fari fram með víð­tækum rök­stuðn­ingi þeirra sem eru með og á móti þeirri leið.

Sömu­leiðis þarf að koma fram hvernig ítrasta sviðs­mynd af sex (16 TWst við­bót­ar­orka vegna útfös­unar olíu­vara) er fengin með orku­út­reikn­ing­um. Ann­ars vegar er um orku­inni­hald rúm­lega eins megatonns af jarð­efna­elds­neyti að ræða og hins vegar raf­orku frá virkj­unum er skila til­teknu rafa­fli sem þarf til útreikn­aðar raf­orku við að fram­leiða vist­vænna orku­gjafa eða orku­bera.

Höf­undur er jarð­vís­inda­maður og fyrrum þing­maður Vinstri grænna.