Rússar munu að óbreyttu ekki fá að taka þátt í frjálsum­ ­í­þróttum á ólymp­íu­leik­unum í Rio de Jan­eiro á næsta ári. Ung hjón hafa kom­ið fram með inn­an­búð­ar­upp­lýs­ingar um víð­tæka lyfja­notkun og yfir­hylm­ingu. Er loks­ins verið að skera upp herör gegn þessum mikla vágest sem hefur hrjáð ­í­þrótta­grein­ina um ára­tuga skeið?

Upp­ljóstr­unin

Þann 26. febr­úar árið 2013 fann Alþjóða frjáls­í­þrótta­sam­bandið (IAAF) hlaupa­kon­una Yuliyu Stepa­nov ­seka um lyfja­mis­notkun og dæmdi hana í keppn­is­bann. Yuliya og eig­in­maður henn­ar Vitaliy leit­uðu þá til Alþjóða lyfja­eft­ir­lits­stofn­un­ar­innar (WADA) þar sem þau lýstu víð­tæku sam­særi innan rúss­neska frjáls­í­þrótta­sam­bands­ins. Vitaliy vann einmitt hjá rúss­nesku lyfja­eft­ir­lits­stofn­un­inni. Þau voru ekki tekin alvar­lega hjá WADA þannig að þau höfðu sam­band við þýska fjöl­miðla­mann­inn Hajo Sepp­elt ­sem hefur sér­hæft sig í umfjöllun um lyfja­mis­ferli í íþrótt­u­m. 

Hann hitti þau í Rúss­landi og tók þar upp heim­ild­ar­mynd­ina Geheimsache Dop­ing: Wie Russ­land seine Sieger macht (Leynd­ar­mál dóps­ins: Hvern­ig Rúss­land býr til meist­ara) sem sýnd var á þýsku sjón­varps­stöð­inni ARD í des­em­ber árið 2014. Í mynd­inni er því lýst hvernig íþrótta­fólkið notar lyf að ráð­i ­þjálf­ara sinna sem ásamt emb­ætt­is­mönnum og öðrum starfs­mönnum hylma yfir­ ­at­hæf­ið. Kepp­endur neyð­ast hálf­part­inn til þess að nota lyf því að ann­ars fá þeir ekki aðgang að bestu þjálf­ur­unum og bestu aðstöð­unni. Mútur og spill­ing koma einnig við sög­u. 

Myndin fékk mikla athygli og þá tóku ráða­menn WADA loks við ­sér. Nefnd var stofn­uð, leidd af norska sér­fræð­ingnum Rune And­er­son, og ­rann­sókn hafin á athæf­inu. Skýrsla þeirrar nefndar var kynnt 9. nóv­em­ber ­síð­ast­lið­inn þar sem tekið var undir ásak­anir Stepa­nov-hjón­anna. Lyfja­mis­ferli og yfir­hylm­ing hefur átt sér stað um áraraðir og það gæti vel hafa haft áhrif á úr­slit ólymp­íu­leik­anna í London 2012. Í kjöl­farið kall­aði Sebastien Coe for­set­i I­AAF til atkvæða­greiðslu og það var sam­þykkt með 22 atkvæði gegn 1 að banna Rússa frá öllum alþjóð­legum keppnum þangað til þeir hefðu tekið til hjá sér­. Fimm manna nefnd var svo komið á fót til þess að fylgj­ast með og meta hvenær Rússar fá aftur að taka þátt á mótum. 

Þetta þýðir að alls er óvíst hvort Rússar fái að taka þátt á næst­u ólymp­íu­leik­um. Nán­ast öruggt þykir að Rússar missi heims­meist­ara­mót ung­linga, ­sem halda átti í borg­inni Kazan á næsta ári.

Við­brögðin

Við­brögð stjórn­valda í Rúss­landi voru að venju snörp og hvöss og það flugu ásak­anir um póli­tískt sam­særi Vest­ur­veld­anna. Það heyrðust ­meira að segja raddir um að Rússar myndu alfarið snið­ganga ólymp­íu­leik­ana í Ríó. Síðan hafa öld­urnar aðeins lægt. Vitaly Mut­ko, íþrótta­mála­ráð­herra Rúss­lands, kvartar yfir brott­rekstr­inum sem hann kallar virki­lega ósann­gjarn­an en segir jafn­framt að Rússar muni gera hvað sem er til að fá að taka þátt á ólymp­íu­leik­un­um. Hann segir að þær skip­anir komi að ofan frá sjálfum Vla­dimír Pútín um að Rússar muni vinna með IAAF og WADA. Við­brögðin hafa verið enn harð­ari frá rúss­nesku frjáls­í­þrótta­fólki. Hlaupa­kon­urnar Krist­ina Ugarova og Ta­tyana Myazina hyggj­ast kæra bæði Stepa­nov hjónin og ARD sjón­varps­stöð­ina ­fyrir róg­burð. 

Ugarova og Myazina eru meðal þeirra íþrótta­manna sem fjallað er um í skýrslu And­er­sens þar sem lagt er til að þær fái lífs­tíð­ar­bann frá­ ­í­þrótt­inni. Raddupp­tökur sem Yuliya Stepa­nov tók og voru not­aðar í mynd Sepp­elts voru meðal ann­ars af þeim. Þær segj­ast þó ekki hafa verið að tala um ólög­leg efni heldur vítamín, amínó­sýrur o.fl. Ugarova ýjar einnig að því að á­sak­an­irnar séu póli­tískt sam­særi. „Stepa­nov á vini í Amer­íku, og okkur grun­ar að þau [hjón­in] hafi verið ráðin sem útsend­ar­ar. Þau bjuggu þar lengi. Af hverju fer stúlka allt í einu að ásaka þjóð sína?“ 

Ein fræg­asta frjáls­í­þrótta­kona heims, stanga­stökkvar­inn Yel­ena Isin­bayeva, er einnig myrk í máli. Hún segir bannið ósann­gjarnt og biðlar til IAAF að banna ein­ungis þá sem hafa svindlað en ekki allt lið­ið. Stepa­nov hjónin gerðu sér full­kom­lega grein fyrir því að líf þeirra yrð­i ó­bæri­legt í Rúss­landi í kjöl­far sjón­varps­út­send­ing­ar­inn­ar. Þau hafa nú flúið til­ Kanada og beðið um póli­tískt hæli þar í landi.

Gam­alt vanda­mál

Lyfja­mis­notkun hefur verið vanda­mál í frjálsum íþróttum um ára­tuga skeið. Frjálsar eru líkt og t.d. hjól­reið­ar, lyft­ingar o.fl. ein­föld ­grein þar sem notkun lyfja getur haft mikil áhrif á úrslit. Lyfja­mis­notk­un hefur verið síður áber­andi í flókn­ari íþrótta­greinum þar sem færni og tækn­i ­skipta meira máli. Í sumum íþrótta­greinum eins og körfuknatt­leik, fim­leik­um, bad­minton o.fl.,  getur lyfja­notkun meira að segja verið hamlandi fyrir kepp­endur vegna þyngd­ar­aukn­ing­ar. Frjáls­ar ­í­þróttir eiga því meira undir því að eft­ir­lit sé gott. 

Mörg til­felli hafa kom­ið ­upp á sein­ustu árum, meira að segja hjá heims­frægum og marg­verð­laun­uð­u­m kepp­end­um. Marion Jones, sem vann þrjú gull­verð­laun og tvö brons, í hlaupa­greinum og lang­stökki á ólymp­íu­leik­unum í Sydney árið 2000, var dæmd ­fyrir stera­notkun árið 2007. Hún missti öll verð­launin og var einnig dæmd til­ fang­els­is­vistar fyrir mein­særi. Tyson Gay, fyrrum heims­meist­ari í sprett­hlaupi féll á lyfja­prófi  árið 2013 og var dæmdur í eins árs keppn­is­bann. Asafa Powell fyrrum heims­met­hafi í 100 metra hlaupi féll einnig á lyfja­prófi á sama tíma. Við erum að horfa upp á aft­ur­hvarf til átt­unda og níunda ára­tugar sein­ustu aldar þeg­ar lyfja­notkun í frjálsum íþróttum var geig­væn­leg. 

Þekktasta dæmið eru úrslit 100 ­metra hlaups­ins á ólymp­íu­leik­unum 1988 í Seoul, sem kallað hefur verið óhreina hlaupið. Sig­ur­veg­ar­inn Ben John­son var sviptur gull­inu fyrir stera­notkun en í raun voru aðeins tveir kepp­end­ur, Cal­vin Smith og Rob­son da Sil­va, sem ekki féllu á lyfja­prófi ein­hvern tím­ann á ferli sín­um. Meðal kepp­enda voru stórsjörn­urnar Carl Lewis og Lin­ford Christie. Árið 1928 varð IAAF fyrst allra íþrótta­sam­banda til þess að banna notk­un getu­auk­andi lyfja. Með­vit­und­in hefur því verið lengi til staðar innan grein­ar­inn­ar. Engu að síður hafa hin ýmsu frjáls­í­þrótta­sam­bönd og aðrir eft­ir­lits­að­ilar oft kosið að líta fram­hjá þessum vanda, bæði vegna spill­ingar og til að vernda ímynd sína.

Hreinsun

Vanda­mál­in ­sem fylgja lyfja­notk­un­inni eru gríð­ar­leg og þau má alls ekki van­meta. 

Í fyrsta lagi eru það heilsu­fars­legu vanda­málin sem hljót­ast af því að sprauta sig með­ efnum sem mörg hver eru ólög­leg og lítið rann­sök­uð. Alvar­leg­ustu dæmin koma frá­ Aust­ur-Þýska­landi þar sem íþrótta­fólk sem keppti fyrir landið á átt­unda og n­í­unda ára­tugnum hefur mátt þola miklar lík­am­legar afleið­ingar af ­kerf­is­bund­inni stera­notkun sem fór að miklu leyti fram án þeirrar vit­und­ar. Kúlu­varpar­inn Heidi Krieger neydd­ist til að breyta um kyn eftir miklar horm­ón­arask­anir. 

Börn íþrótta­fólks­ins hafa mörg hver fæðst and­vana eða þá lík­am­lega eða and­lega ­fötl­uð. Lyfja­notk­unin getur einnig valdið dauða og t.a.m. liggur grunur á því að banda­ríska sprett­hlaupa­stjarnan Flor­ence Griffith Joyner sem vann þrenn gull­verð­laun á ólymp­íu­leikum hafi lát­ist vegna stera­notk­un­ar. 

Í öðru lagi eru það menn­ing­in. Ef það við­gengst að íþrótta­fólk noti lyf og ­eft­ir­lits­að­ilar líti fram­hjá því þá verður það að sjálf­sögðum hlut. Ef börn al­ast upp við það að hetj­urnar þeirra noti lyf sjá þau að það sé eina leið­in til að ná árangri í íþróttum og geta sjálf leiðst inn á þá braut. 

Í þriðja lag­i er það svo heil­indi íþrótt­ar­innar sem er senni­lega mik­il­væg­asti punkt­ur­inn. ­Í­þrótta­hug­sjónin byggir á heil­brigði og sann­girni. Ef fólk getur ekki treyst úr­slitum er sú hug­sjón alger­lega fyrir bý. Margt er hægt að segja um aðgerð­ir I­AAF og WADA nú og að ein­hverju leyti er gagn­rýni Rússa skilj­an­leg. 

Lyfja­notk­un hefur verið land­lægt vanda­mál hjá flestum þjóðum í langan tíma og hin ýmsu frjáls­í­þrótta­sam­bönd og jafn­vel IAAF hafa oft gerst sek. Sebast­ian Coe er ný­tek­inn við for­sæti IAAF og ákvörð­unin er for­dæma­laus. Þjóðir hafa ver­ið ­bann­aðar áður en Rúss­land er fyrsta þjóðin sem bönnuð er fyrir lyfja­mis­ferli. Í skýrsl­unni er einnig tekið fram að vanda­málið sé ekki ein­göngu bundið við Rúss­land og ekki ein­göngu við frjálsar íþróttir. Hér er því verið að skapa ákveðið for­dæmi. Hvert fram­haldið verður mun koma í ljós en hinn nýji for­seti IAAF virð­ist vera að draga línu í sand­inn gegn þess­ari ­miklu mein­semd eftir þessa að eigin sögn „skammar­legu upp­vökn­un“.