Þegar 26 þúsund manns mótmæltu spillingu, slæmu siðferði og Sigmundi Davíð
Á þessum degi fyrir tveimur árum síðan fóru fram fjölmennustu mótmæli Íslandssögunnar. Tilefni þeirra var birting Panamaskjalanna. Könnun sem gerð var í kjölfar þeirra sýndi að mótmælendur voru aðallega að mótmæla spillingu stjórnmálanna, slæmu siðferði, Sigmundi Davíð Gunnlaugssyni og að kalla eftir kosningum.
Fyrir nákvæmlega tveimur árum síðan, 4. apríl 2016, tóku ekki færri en 26 þúsund manns þátt í mótmælum á Austurvelli. Tilefni þeirra var Kastljós-þáttur sem sýndur var daginn áður um aflandsfélagaeign kjörinna fulltrúa á Íslandi. Mótmælendurnir voru aðallega að mótmæla spillingu stjórnmálanna, slæmu siðferði, til að knýja fram kosningar og til að Sigmundur Davíð Gunnlaugsson, þáverandi forsætisráðherra, segði af sér embætti.
Fjöldinn og tilefnið er ekki ágiskun, heldur niðurstaða netkönnunar sem Jón Gunnar Bernburg, prófessor við Háskóla Íslands, fékk Félagsvísindastofnun Háskólans til að framkvæma strax eftir mótmælin á meðal íbúa höfuðborgarsvæðisins 18 ára eldri á þátttöku í mótmælunum. Könnunin fór fram á tímabilinu 13. apríl til 4. maí og reyndist svörun 63 prósent, sem þykir ásættanlegt. Alls svöruðu um 1000 manns könnuninni. Jón Gunnar greindi frá niðurstöðum hennar í grein sem birtist á Kjarnanum í águst 2016. Það var í fyrsta sinn sem gögnin voru gerð opinber.
Panamaskjölin sem opinberuðu ráðamenn
Mótmælin sem fram fóru mánudaginn 4. apríl urðu í kjölfar þess að aflandsfélagaeign kjörinna fulltrúa á Íslandi var opinberuð í sérstökum Kastljós-þætti sem sýndur var daginn áður og var byggður á upplýsingum úr Panamaskjölunum, sem lekið hafði verið frá panömsku lögfræðistofunni Mossack Fonseca. Þar var meðal annars greint frá því að Sigmundur Davíð hefði ásamt eiginkonu sinni átt félagið Wintris, skráð til heimilis á Bresku Jómfrúaeyjum, og að arfur hennar hafi verið vistaður inni í því félagi, en hann er talin vera upp á annan milljarð króna.
Í þættinum var einnig sagt frá því að Wintris hefði átt kröfur upp á rúman hálfan milljarð króna í slitabú föllnu bankanna, sem gerð voru upp með nauðasamningum um síðustu áramót. Sigmundur Davíð seldi sinn hlut í félaginu til eiginkonu sinnar, Önnu Sigurlaugar Pálsdóttur, á gamlársdag 2009 á einn dal. Daginn eftir tóku gildi ný lög hérlendis, svokölluð CFC-löggjöf, sem kvað meðal annars á um að greiða skuli tekjuskatt hér á landi af hagnaði félags sem íslenskur skattaðili á en er í lágskattaríki. Íslendingar sem eiga félög á lágskattasvæðum eiga einnig að skila sérstöku framtali með skattframtalinu sínu vegna þessa. Wintris hefur aldrei skilað CFC-framtali.
Þann 2. október 2017 greindi Kjarninn frá því að Wintris hefði ekki greitt skatta í samræmi við lög og reglur um árabil. Mánuði eftir að tilvist félagsins var opinberuð fyrir heimsbyggðinni sendu Sigmundur Davíð og Anna Sigurlaug bréf til ríkisskattstjóra þar sem óskað var eftir að skattframtöl þeirra frá 2011 til 2015 yrðu leiðrétt og þau opinberu gjöld sem þau áttu að greiða á tímabilinu yrðu endurákvörðuð. Í bréfinu gengust þau meðal annars við því að skattstofn eigna Wintris, sem álögur voru reiknaðar út frá, hafi verið vantalinn.
Í desember 2016 samþykkti ríkisskattstjóri beiðni forsætisráðherrahjónanna fyrrverandi um að greiða skatt sem þau höfðu komist upp með að greiða ekki áður en að tilvist Wintris var opinberuð. Í kjölfarið var meðal annars endurákvarðaður sá auðlegðarskattur sem lagður var á Önnu Sigurlaugu gjaldárin 2011 til 2014 og stofn hennar til tekjuskatts og útsvars frá 2011 til 2015 var auk þess hækkaður.
Sigmundur Davíð og Anna Sigurlaug kærðu einn anga þess úrskurðar til yfirskattanefndar sem féllst á þeirra sjónarmið og úrskurðaði þeim í hag 22. september síðastliðinn. Í kjölfarið fengu þau endurgreiddan hluta þess sem þau höfðu greitt skattayfirvöldum í kjölfar endurálagningar ríkisskattstjóra.
Seychelles-eyjar og Jómfrúareyjar
Í Kastljós-þættinum var líka greint frá tengslum Bjarna Benediktssonar, þá fjármála- og efnahagsráðherra og formanns Sjálfstæðisflokksins, og Ólafar Nordal heitinnar, þáverandi innanríkisráðherra og varaformanns Sjálfstæðisflokksins, við aflandsfélög. Bjarni átti 40 milljóna hlut í félagi sem skráð var á Seychelles-eyjum, Falson og Co. Hann hafði áður neitað því í sjónvarpsviðtali að eiga, eða hafa átt, peninga í skattaskjólum.
Bjarni sagði félagið hafa verið stofnað í kringum félag sitt og félaga sinna til að kaupa fasteign í Dubai, sem varð þó aldrei af. Hann svaraði fyrir þetta svo að hann hafi haldið að félagið hafi verið skráð í Lúxemborg, en ekki á skattaskjólseyjunum. Félagið var sett í afskráningarferli 2009. Síðar var einnig greint frá því að foreldrar Bjarna ættu líka félag sem væri að finna í Panamaskjölunum.
Ólöf, og eiginmaður hennar Tómas Sigurðsson, þáverandi forstjóri Alcoa á Íslandi, áttu einnig félagið Dooly Securities, skráð á Bresku Jómfrúareyjunum. Félagið var sett á laggirnar fyrir þau hjón og þau voru bæði með prókúru í því. Hlutabréfin voru handveðsett með samkomulagi í ágúst 2007. Ólöf skráði aðild sína að félaginu aldrei í hagsmunaskrá. Hún greindi frá því að félagið hefði verið sett upp vegna fjármála- og kaupréttarsamninga sem hefðu verið hluti af starfskjörum eiginmanns hennar. Það hafi hins vegar aldrei verið nýtt í þeim tilgangi né öðrum. Félagið var afskráð árið 2012.
Átta af hverjum tíu treystu ekki Sigmundi Davíð og vildu afsögn
Þátturinn, sem fékk ótrúlegt áhorf, hafði gríðarleg áhrif. Þau fengust staðfest í könnunum sem gerðar voru næstu tvo daga. Könnun MMR sýndi að stuðningur við ríkisstjórnina væri kominn niður í 26 prósent og samanlagt fylgi ríkisstjórnarflokkanna væri rétt rúmlega 30 prósent. Þar kom einnig fram að 81 prósent landsmanna treysti Sigmundi Davíð ekki og 60,6 prósent treysti ekki Bjarna Benediktssyni.
Í könnun Félagsvísindastofnunar kom fram að 78 prósent landsmanna vildi að Sigmundur Davíð segði af sér embætti en 60 prósent töldu að Bjarni ætti að gera það. Þar var einnig spurt hvort umfjöllun Kastljóss hefði dregið úr trausti gagnvart ríkisstjórninni, Alþingi og stjórnmálum almennt. Svarið var yfirgnæfandi já. 70 prósent misstu traust gagnvart ríkisstjórninni, 63 prósent gagnvart Alþingi og 67 prósent gagnvart stjórnmála almennt.
Þann 5. apríl 2016 sagði Sigmundur Davíð af sér embætti forsætisráðherra, mynduð var ný ríkisstjórn undir forsæti varaformanns hans, Sigurðar Inga Jóhannssonar, og boðað að kosningum yrði flýtt vegna aðstæðna. Þær fóru fram 29. október 2016 og í þeim bætti Sjálfstæðisflokkurinn við sig fylgi. Bjarni Benediktsson, einn þeirra ráðamanna sem opinberaðir voru í Panamaskjölunum, varð forsætisráðherra í janúar 2017 eftir margra mánaða stjórnarkreppu. Og Sigmundur Davíð var kjörinn aftur á þing.
Aftur kosið ári síðar
Ríkisstjórn Bjarna sat ekki í nema átta mánuði. Þá sprakk hún í kjölfar þess að opinberað var að faðir Bjarna hafði skrifað meðmæli fyrir uppreist æru dæmd barnaníðings og að Bjarni hefði verið upplýstur um það af Sigríði Á. Andersen dómsmálaráðherra á sama tíma og aðrir sem leituðu eftir slíkum upplýsingum fengu þær ekki.
Kosningar voru boðaðar 28. október, tæpu ári eftir að þær síðustu fóru fram. Í aðdraganda þeirra hófu fjölmiðlarnir Stundin og Reykjavik Media umfjöllun um fjármál Bjarna Benediktssonar, sem byggði á gögnum innan úr fallna bankanum Glitni. Á meðal þess sem fram kom í umfjölluninni var að Bjarni hefði verið virkur þátttakandi í viðskiptum aflandsfélagsins Falson, sem opinberað var í Panamaskjölunum að hann ætti hlut í og væri skráð til heimilis á aflandseyju.
Glitnir HoldCo ehf., eignarhaldsfélag utan um eftirstandandi eignir hins fallna banka Glitnis, fór fram á það við sýslumannsembættið á höfuðborgarsvæðinu að lögbann verði lagt við birtingu Stundarinnar og Reykjavík Media ehf. á fréttum eða annarri umfjöllun sem byggja á eða eru unnar úr gögnum er varða einkamálefni verulegs fjölda fyrrverandi viðskiptavina Glitnis. Sýslumaðurinn á höfuðborgarsvæðinu féllst á það og í kjölfarið var höfðað staðfestingarmál sem enn er fyrir dómstólum.
Frá 16. október 2017, þegar lögbannsbeiðnin var samþykkt, hafa Stundin og Reykjavik Media ekki mátt birta fréttir sem byggja á upplýsingum úr gögnunum.
Eftir síðustu kosningar var mynduð þriggja flokka ríkisstjórn undir forsæti Katrínar Jakobsdóttur. Bjarni Benediktsson er fjármála- og efnahagsráðherra í þeirri ríkisstjórn. Sigmundur Davíð Gunnlaugsson sagði skilið við Framsóknarflokkinn í aðdraganda kosninganna eftir harðvítugar innanflokksdeilur í kjölfar þess að honum var steypt sem formanni haustið 2016. Hann stofnaði sinn eigin flokk, Miðflokkinn, og bauð fram í öllum kjördæmum. Miðflokkurinn fékk 10,9 prósent atkvæða, sem er mesta fylgi sem nýtt framboð hefur nokkru sinni fengið í fyrstu þingkosningum sínum í Íslandssögunni.
Hversu margir mótmæltu?
En förum aðeins aftur til baka til vorsins 2016, þegar forsætisráðherra þjóðarinnar neyddist til að segja af sér. Ráðandi þáttur í þeirri atburðarás voru gríðarlega fjölmenn mótmæli sem fóru fram á Austurvelli 4. apríl 2016 fyrir framan fjölmiðla alls staðar að úr heiminum, sem flykktust til Íslands til að fylgjast með atburðunum hér. Raunar héldu mótmæli áfram næstu daga þótt að þau hafi náð hápunkti þennan mánudag.
Mörgum spurningum varðandi mótmælin var þó ósvarað fyrstu misserin eftir að þau fóru fram. Hversu margir tóku raunverulega þátt í þeim? Hverju voru þeir að mótmæla og voru þeir sammála um hver ástæðan væri?
Þessi vildi Jón Gunnar Bernburg, prófessor í félagsfræði við Háskóla Íslands, fá svör við. Í grein sinni, sem birtist á Kjarnanum í lok ágúst 2016 , sagði hann að þótt „þessi saga sé kunn hefur túlkun atburðanna liðið fyrir skort á staðreyndum. Tölur um fjölda mótmælenda hafa verið á reiki og hlutlæg gögn um markmið „venjulegra“ mótmælenda hafa ekki legið fyrir. Fyrir utan nokkur fréttaviðtöl er ekki vitað fyrir víst af hverju allt þetta fólk mætti til að mótmæla. Var um að ræða tímabundna reiði vegna framgöngu þáverandi forsætisráðherra og samráðherra hans? Eða voru hugðarefni þátttakenda djúpstæðari og „stærri“ en framganga nokkurra ráðherra? Með öðrum orðum: var óánægjan sem dreif þúsundir almennra borgara niður á Austurvöll í aprílmánuði síðastliðnum tímabundin – eða er um að ræða viðvarandi óánægju í samfélaginu sem leitt gæti til meiri mótmæla í framtíðinni?“
Jón Gunnar fékk Félagsvísindastofnun til að framkvæma netkönnun strax daganna eftir mótmælin til að reyna að fá þau.
Í könnuninni voru íbúar á höfuðborgarsvæðinu 18 ára og eldri spurðir um þátttöku sína í mótmælunum 4. apríl og laugardaginn 9. apríl og hvaða ástæður hefðu verið fyrir mótmælum þeirra. Alls bárust 1001 svör og svarhlutfallið var 63 prósent, sem þykir ásættanlegt.
Samkvæmt niðurstöðum könnunarinnar tóku 23 prósent þátt í mánudagsmótmælunum 4. apríl. Miðað við þá niðurstöðu væri áætlaður fjöldi mótmælenda um 35 þúsund. Jón Gunnar taldi að sú tala sé líklega ofmat. í grein sinni sagði hann að rannsóknir hafi bent til þess þeir sem áhuga hafi á stjórnmálum taki frekar þátt í netkönnunum en þeir sem minni áhuga hafa. Þess vegna væri líklega minna um mótmælendur í hópi þeirra sem ekki svöruðu könnuninni.
Samkvæmt leiðréttu mati hafi þátttakan verið um 17 prósent af íbúum höfuðborgarsvæðisins 18 ára og eldri. Því hafi ekki færri en 26 þúsund manns tekið þátt í mánudagsmótmælunum 4. apríl. Leiðrétt mat fyrir þátttöku í laugardagsmótmælunum 9. apríl var í takti við það sem skipuleggjendur þeirra höfðu haldið fram, að tíu prósent fullorðinna íbúa höfuðborgarsvæðisins, eða um 15 þúsund manns, hafi mætt á þau. Þá hafi alls 22 prósent íbúa höfuðborgarsvæðisins, um 33 þúsund manns, tekið þátt í einhverjum mótmælum á Austurvelli frá byrjun apríl og fram í maí, en mótmæli voru nær daglegur viðburður á því tímabili þótt að sífellt hafi fækkað í hópi mótmælenda.
Jón Gunnar sagði þó að mikilvægt væri að árétta að aðferðin við að leiðrétta svarbjögun eyddi ekki óvissu um nákvæman fjölda þátttakenda. „Bjögunin er óþekkt og kanna þarf þátttökuna með fleiri aðferðum (t.d. með símakönnun) til þess að staðfesta þessar niðurstöður. Ólíklegt er þó að miklu muni og því ljóst að þátttakan í þessum tveimur viðburðum var afar mikil á íslenskan mælikvarða.“
Svarendur sem sögðust hafa tekið þátt í mótmælum í aprílmánuði 2016 voru beðnir um að nefna þrjár ástæður fyrir þátttöku sinni. Flestir sögðust hafa mótmælt vegna þess að þeir telja stjórnmálin spillt og siðferði stjórnmálamanna ábótavant. Margir vildu flýta kosningum enda var það yfirskrift mótmælanna.
Í grein Jóns Gunnars sagði einnig að ýmis önnur þemu hafi komið fram sem tengjast óánægju með stöðu lýðræðisins. „Sumir upplifðu siðferðislega vandlætingu og að það hefði verið borgaraleg skylda þeirra að mótmæla. Fáeinir nefndu það sérstaklega að þeir hefðu mótmælt til að knýja á um nýja stjórnarskrá.
Þessar niðurstöður ríma vel við aðra niðurstöðu sem fram kemur í þessari könnun og sem líka kom fram í könnunum á búsáhaldamótmælinum, sem er að trú á spillingu í stjórnmálum og óánægja með lýðræðið eru afar sterkir forspárþættir mótmælaþátttöku.
Athygli vekur að óánægja með spillingu og siðferðisbresti eru oftar nefnd sem ástæða fyrir mótmælaþátttöku heldur en tímabundnu hneykslismálin sem opinberuðust í Panamalekanum. En auðvitað voru þau málefni mótmælendum ofarlega í huga. Framganga þáverandi forsætisráðherra og samráðherra hans var oft nefnd sem ástæða mótmælaþátttöku. Kröfur um afsagnir þessara einstaklinga koma fyrir í mörgum svörum, sérstaklega krafan um afsögn Sigmundar Davíðs en einnig Bjarna Benediktssonar og Ólafar Nordal.“
Þá gaf hluti mótmælenda til kynna að hann hefði mótmælt vegna stjórnmálaskoðana sinna. Þar var um að ræða einstaklinga sem vildu öðru fremur koma ríkisstjórninni frá vegna stefnu hennar og málefna. Í grein Jóns Gunnars sagði að þetta rími ágætlega við íslenskar rannsóknir sem sýnt hafi að stjórnmálaskoðanir, sérstaklega fylgni við vinstriflokka, tengist mótmælaþátttöku hérlendis.
Fréttaskýringin er uppfærð útgáfa af slíkri sem birtist fyrst 28. ágúst 2016.
