Skattsvik­ar­ar, þeir sem hafa framið auðg­un­ar­brot og fólk sem hefur komið fjár­munum undan rétt­mætum kröfu­höfum sínum er í sömu stöðu. Það þarf að gera pen­ing­anna sína sem eru illa fengn­ir, eða í raun eign ann­arra, „hreina“ þannig að þeir geti notað þá aftur til að kaupa sér eign­ir.

Á meðal þess sem fram kom í skýrslu FATF, sem hefur það hlut­verk að móta aðgerðir til að hindra að fjár­mála­kerfið sé mis­notað í þeim til­gangi að koma illa fengnu fé aftur í umferð, var að íslensk stjórn­völd litu ekki á rann­sóknir á pen­inga­þvætti sem for­gangs­mál. Þeir litlu fjár­munir sem settir eru í að koma upp um, rann­saka og sak­sækja pen­inga­þvætti eru þar lyk­il­at­riði. Afleið­ingin er meðal ann­ars sú að tak­mark­aðar skrán­ingar hafa verið á grun­sam­legum til­færslum á fé utan þess sem stóru við­skipta­bank­arnir og hand­fylli ann­arra fjár­mála­fyr­ir­tækja fram­kvæma. Þá skorti einnig á að að upp­lýs­ingum um hreyf­ingar á fé og eignum sé deilt með við­eig­andi stofn­unum í öðrum lönd­um.

Pen­inga­þvætt­is­skrif­stofa var lengi starf­rækt innan Efna­hags­brota­deildar rík­is­lög­reglu­stjóra. Þar starf­aði einn ein­stak­lingur og árangur af starf­sem­inni lít­ill sem eng­inn. Skrif­stofan var færð yfir til emb­ættis hér­aðs­sak­sókn­ara um mitt ár 2015. Ólafur Þór Hauks­son, hér­aðs­sak­sókn­ari, var spurður af því  í sjón­varps­þætt­inum 21 á Hring­braut 3. októ­ber síð­ast­lið­inn hvort aðgerðir Íslend­inga til að koma í veg fyrir að pen­inga­þvætti hefðu verið við­un­andi á und­an­förnum árum. „Þessu eru auðsvar­að,“ sagði Ólaf­ur, „nei það er það ekki.“

Skýrsla FATF ýtti veru­lega við málum hér­lend­is. Það þurfti að bregð­ast við þessum athuga­semdum hratt, auk þess sem fyrir lá að fjórða pen­inga­þvætt­is­til­skipun Evr­ópu­sam­bands­ins yrði tekin upp í samn­ingnum um Evr­ópska efna­hags­svæðið (EES) í des­em­ber 2018.

Starfs­hópur á vegum dóms­mála­ráð­herra var því settur í að semja frum­varp um heild­ar­end­ur­skoðun á lögum um pen­inga­þvætti og fjár­mögnun hryðju­verka.

Sú vinna skil­aði því að Sig­ríður Á. And­er­sen dóms­mála­ráð­herra lagði fram frum­varp um ný heild­ar­lög 5. nóv­em­ber síð­ast­lið­inn. Málið var afgreitt frá efna­hags- og við­skipta­nefnd 12. des­em­ber og síð­ari tvær umræður kláraðar dag­inn án ann­arra ræðu­halda en Brynjars Níels­son­ar, sem mælti fyrir nefnd­ar­á­liti um málið sem full­trúar alla flokka skrif­uðu und­ir.

Frum­varpið varð að lögum með öllum greiddum atkvæðum þing­manna þann sama dag. Þau tóku gildi á þriðju­dag, þann 1. jan­úar 2019.

Í grein­ar­gerð með frum­varp­inu sagði að nauð­syn­legt yrði að fara í heild­ar­end­ur­skoðun á gild­andi lögum þar sem gera þarf veru­legar úrbætur á lög­unum til að upp­fylla þær lág­marks­kröfur sem gerðar eru á alþjóða­vett­vangi.

Eft­ir­lits­að­ilum gert skylt að til­kynna um grun­sam­leg við­skipti

Á meðal þeirra breyt­inga sem nýju lögin hafa í för með sér er að ákvæði um ein­stak­linga „í áhættu­hópi vegna stjórn­mála­legra tengsla“ eru ítar­legri en í gömlu lög­un­um. Til þessa hóps telj­ast þeir sem eru eða hafa verið hátt­settir í opin­berri þjón­ustu, nán­asta fjöl­skylda þeirra og ein­stak­lingar sem vitað er að eru nánir sam­starfs­menn þeirra. Sam­kvæmt nýju lög­unum þurfa til­kynn­inga­skyldir aðil­ar, t.d. bankar eða aðrar fjár­mála­stofn­an­ir, að hafa við­eig­andi „kerfi, ferla og aðferðir til að meta hvort inn­lendur eða erlendur við­skipta­maður eða raun­veru­legur eig­andi sé í áhættu­hópi vegna stjórn­mála­legra tengsla.“

Það var ákvæði um raun­veru­lega eig­endur gert ítar­legra. Þannig þurfi til að mynda að gera grein­ar­mun á laga­legum eig­endum og raun­veru­legum eig­endum t.d. fjár­vörslu­sjóða sem oft eru ein­ungis skráðir í eigu fjár­stýr­ing­ar­fyr­ir­tækja án þess að fyrir liggi hvaða ein­stak­lingar eigi fjár­mun­ina sem í sjóð­unum eru.

Pen­inga­þvætt­is­skrif­stofa hér­aðs­sak­sóknar fær nýtt nafn, skrif­stofa fjár­mála­grein­inga lög­reglu. Öllum opin­berum aðilum er nú skylt að til­kynna henni um grun­sam­leg við­skipti og sú til­kynn­inga­skylda víkur allri þagn­ar­skyldu stjórn­valda til hlið­ar.  

Þetta er mikil breyt­ing frá því sem áður var. Seðla­banki Íslands, sem hélt úti hinni svoköll­uðu fjár­fest­inga­leið á árunum 2012-2015, þar sem 1.100 millj­ónir evra voru fluttir til lands­ins og skipt í krónur með allt að 20 pró­sent virð­is­aukn­ingu, leit til að mynda ekki á það sem sitt hlut­verk að kanna hvort þeir sem fluttu fjár­magn með þessum hætti inn í íslenskt efna­hags­kerfi væru mögu­lega að þvætta pen­inga eða ekki. Í svari við fyr­ir­spurn Kjarn­ans um málið snemma árs 2017 kom fram að Seðla­banki Íslands taldi við­skipta­banka við­kom­andi aðila vera þá sem áttu að kanna slíkt. Lands­bank­inn, Íslands­banki og Arion banki neit­uðu að svara því hvort þeir hefðu sent slíkar til­kynn­ingar og Kvika banki sagð­ist ekki hafa sent neina. Pen­inga­þvætt­is­skrif­stofa hér­aðs­sak­sókn­ara sagði í svari við fyr­ir­spurn að eftir því sem næst væri kom­ist hefðu engar til­kynn­ingar borist frá fjár­mála­fyr­ir­tækjum vegna fjár­festa sem nýttu sér fjár­fest­inga­leið­ina.

Þving­unar­úr­ræði og við­ur­lög

Með nýju lög­unum er skipun og hlut­verk stýri­hóps um aðgerðir gegn pen­inga­þvætti og fjár­mögnun hryðju­verka verði lög­fest. Helstu verk­efni stýri­hóps­ins sam­kvæmt frum­varp­inu, eru að tryggja yfir­sýn, sam­hæf­ingu og stefnu­mótun í mála­flokkn­um.

Í stýri­hópnum eiga sæti full­trúar þeirra stjórn­valda sem eiga aðkomu að mála­flokkn­um, sem eru m.a. dóms­mála­ráðu­neyt­ið, atvinnu­vega- og nýsköp­un­ar­ráðu­neyt­ið, fjár­mála- og efna­hags­ráðu­neyt­ið, Fjár­mála­eft­ir­litið og aðrir eft­ir­lits­að­ilar með lög­un­um, Seðla­banki Íslands, Toll­stjóri, skatt­yf­ir­völd, Hér­aðs­sak­sókn­ari og Lög­regla höf­uð­borg­ar­svæð­is­ins.

Þá verða veru­legar breyt­ingar hvað varðar þving­unar­úr­ræði og við­ur­lög. Hingað til hafa eft­ir­lits­að­ilar með pen­inga­þvætti og fjár­mögnun hryðju­verka á Íslandi nefni­lega ekki haft við­eig­andi úrræði til þess að bregð­ast við lög­brot­um. Sektir voru einu við­ur­lögin sam­kvæmt gömlu lög­unum sem eft­ir­lits­að­ilar gátu gripið til. Í alvar­legri brotum var hins vegar hægt að ákæra.

Með nýju lög­unum fá eft­ir­lits­að­ilar heim­ild til að beita dag­sekt­um, stjórn­valds­sekt­um, birt­ingum við­ur­laga og, í alvar­legri til­vik­um, brott­vikn­ingu æðstu stjórn­enda eða aft­ur­köllun starfs­leyfa.

Áhrif laga­breyt­ing­anna á þorra almenn­ings eru lítil sem eng­in. Þ.e. þann hluta almenn­ings sem telst ekki til fjár­magns­eig­enda. Slíkir þurfa hins vegar að veita ítar­legri upp­lýs­ingar um við­skipti sín, upp­runa fjár­muna og auðs en áður hefur verið krafist, verði eftir því leit­að.

Allir til­kynn­inga­skyldir aðil­ar, en til þeirra telj­ast t.d. fjár­mála­fyr­ir­tæki, end­ur­skoð­end­ur, lög­menn, fast­eigna­söl­ur, list­muna­salar og þeir sem eiga við­skipti í atvinnu­skyni með reiðu­fé, verður gert að áhættu­meta starf­semi sína. Þá eru auknar rann­sókn­ar­kröfur lagðar á til­kynn­ing­ar­skylda aðila til að stað­festa með sjálf­stæðum hætti þær upp­lýs­ingar sem þeir afla hjá við­skipta­mönnum í tengslum við áreið­an­leika­könn­un.

Eft­ir­lit í lama­sessi

Nýju lögin taka þó ekki á því sem þegar hefur átt sér stað. Fjár­magns­flutn­ingar inn og út úr íslensku efna­hags­kerfi eru sann­ar­lega ekki nýir af nál­inni og uppi er rök­studdur grunur um að þar hafi lög og reglur ekki alltaf verið í for­grunni þegar slíkir voru fram­kvæmd­ir. Eft­ir­lit með því hvort að þvætti fælist í umræddum fjár­magns­flutn­ingum hefur hins vegar verið í lama­sessi. 

Á árunum fyrir banka­hrunið færðu íslenskir fjár­magns­eig­endur mikið magn fjár­muna út úr íslensku efna­hags­kerfi og komu fyrir á banka­reikn­ingum með heim­il­is­festi í löndum þar sem skattar voru litlir eða engir og upp­lýs­inga­gjöf stjórn­valda um þá sem stund­uðu banka­starf­semi í lönd­unum lítil eða eng­in. Þetta eru lönd á borð við Bresku Jóm­frú­ar­eyj­arn­ar, Cayma­n­eyjar og Panama en oft­ast voru reikn­ingar og félög í þeim löndum sett upp fyrir Íslend­inga í gegnum dótt­ur­banka íslensku bank­anna þriggja í Lúx­em­borg.

Hluti þess­ara Íslend­inga hefur fært þessa pen­inga heim til Íslands eftir hrun­ið, oftar en ekki í gegnum leiðir sem Seðla­banki Íslands hefur boðið upp á. Þar ber helst að nefna áður­nefnda fjár­fest­inga­leið bank­ans. Til við­bótar við virð­is­aukn­ing­una sem þeim bauðst gátu þeir sem þetta gerðu inn­leyst tug­pró­senta geng­is­hagnað með þessum hætti og pen­ing­arnir þeirra fengu auk þess „heil­brigð­is­vott­orð“, enda færðir inn í landið í gegnum seðla­bank­ann. Þessa pen­inga var svo hægt að nota til að kaupa eignir á Íslandi á bruna­út­sölu­verði á fyrstu árum eft­ir­hrunsár­anna.

Gylfi Zoega, pró­fessor í hag­fræði, skrif­aði um þetta í grein sem hann birti í Vís­bend­ingu í sept­em­ber 2018. Þar sagði Gylfi: „Sú spurn­ing kom fram hvað hefði orðið um þá þús­undir millj­­arða sem teknir voru að láni af íslensku bönk­­un­­um. Í ljós kom að ekki hefur verið gerð til­­raun til þess að finna þessa pen­inga. Það sem liggur fyrir er að eig­endur bank­anna lán­uðu sjálfum sér og eigin eign­­ar­halds­­­fé­lögum óspart en ekki liggur fyrir hversu mikið af láns­­fénu tap­að­ist í erlendum fjár­­­fest­ingum og hversu miklu var komið undan í skatta­­skjól.“

Í skýrslu starfs­hóps um eignir Íslend­inga á aflands­­­­svæð­um, sem birt var í byrjun jan­ú­ar 2017, var fjallað um fjár­­­­­fest­ing­­­ar­­­leið Seðla­­­banka Íslands og því meðal ann­­­ars velt upp hvort hún hafi orðið til þess að hluti af fjár­­­­­magn­inu frá aflands­­­svæð­um, sem orðið hafi til með ólög­­­mætum hætti, hafi skilað sér Íslands með geng­is­af­slætti í gegnum fjár­­­­­fest­ing­­­ar­­­leið­ina.

Orð­rétt sagði í skýrsl­unni: „Miðlun upp­­­lýs­inga um fjár­­­­­magns­flæði inn og út úr land­inu, t.d. aflandskrónur sem fluttar hafa verið til lands­ins og eins þátt­­­taka í fjár­­­­­fest­ing­­­ar­­­leið Seðla­­­bank­ans er ekki til stað­­­ar. Sér í lagi hefur skatt­yf­­­ir­völdum ekki verið gert við­vart af hálfu Seðla­­­bank­ans þegar um grun­­­sam­­­legar fjár­­­­­magnstil­­­færslur er að ræða. Æski­­­legt má telja að sam­­­starf væri um miðlun upp­­­lýs­inga á milli þess­­­ara stofn­ana.“