Þegar fyrsta til­felli áður óþekkts veiru­sjúk­dóms var grein­t í lok síð­asta árs hófst þegar örvænt­ing­ar­full leit að lækn­ingu. Fljót­lega var ­ljóst að sýk­ingin var óvenju­lega smit­andi og lífs­hættu­leg og í öllum horn­um heims voru ljósin kveikt á rann­sókn­ar­stofum allan sól­ar­hring­inn og vís­inda­menn ­störðu á veiruna skæðu í smá­sjám dag­ana langa, ákveðnir í að finna leið til að af­vopna hana.

Leit þeirra hefur þegar skilað ákveðnum árangri. Jafn­vel ein­stökum í sögu­legu til­liti. Aðeins fjórum mán­uðum eftir að veiran ­upp­götv­að­ist eru þegar hafnar klínískar rann­sóknir á nýjum bólu­efnum og lyfja­með­ferð­um. Beri þær ávöxt gætum við færst hratt nær því að kom­ast frá þeim ­vanda sem COVID-19 hefur skap­að.

Tæp­lega átta­tíu rann­sóknir á nýjum bólu­efnum eru hafn­ar. Hefð­bundna ­leiðin við þróun bólu­efna er að nota veikl­aða útgáfu af veirunni sem því er ætlað að veita vörn gegn, nógu líka þeirri upp­runa­legu svo að ónæm­is­kerfið telj­i ­sig þekkja hana, nái að verj­ast henni og koma í veg fyrir sýk­ingu. Fara þarf hægt og var­lega í slíkum rann­sóknum því hætta er á því að veikl­aða veiran sé ekki eins skað­laus og von­ast var eft­ir.

En í heims­far­aldri liggur okkur á. Og því er reynt að beita öðrum aðferðum við þróun bólu­efnis til að flýta fyr­ir. Flestar þær rann­sókn­ir ­sem nú er unnið að fara því ekki þessa hefð­bundnu leið. Þær eru byggðar á þeirri hug­mynd að ónæm­is­kerfið þurfi ekki að standa and­spænis allri veirunn­i til að hefja leift­ur­sókn gegn sýk­ingu. Það þurfi aðeins ákveð­inn hluta úr henn­i, ­pró­tínið sem myndar „kór­ónu“ hennar eða alls ekk­ert, heldur aðeins upp­lýs­ing­ar úr erfða­lykli henn­ar. Í þessum nýstár­legu rann­sóknum skiptir sköpum að erfða­efn­i veirunnar hafi verið rað­greint, líkt og Íslensk erfða­grein­ing gerir nú.

En ef bólu­efni finnst eða lyf sem virka, er þá víst að all­ir jarð­ar­búar muni hafa að því jafnan aðgang?

„Við munum aðeins stöðva COVID-19 með því að standa sam­an­,“ sagði Tedros Adhanom Ghebr­eyesus, fram­kvæmda­stjóri Alþjóða heil­brigð­is­mála­stofn­un­ar­innar (WHO) í gær. „Ríki, heil­brigð­is­yf­ir­völd, fram­leið­endur og einka­geir­inn verða öll að vinna saman og tryggja að upp­sker­a ­vís­inda og rann­sókna geti gagn­ast öll­u­m.“

Í til­kynn­ingu sem WHO birti í gær er greint frá „for­dæma­lausri“ vilja­yf­ir­lýs­ingu þjóð­ar­leið­toga, stofn­anna og lyfja­fram­leið­anda um að flýta ­þróun bólu­efna og lyfja­með­ferða og koma upp­lýs­ing­unum til allr­ar heims­byggð­ar­inn­ar. Verk­efnið er kallað ACT.

Veiran virðir engin landa­mæri en pen­ing­ar, þekk­ing og að­staða er oft læst innan þeirra. Vest­rænu ríkin eru því mun betur í stakk búin en önnur til að stunda rann­sóknir af miklum móð og hefja fram­leiðslu lyfja þegar þar að kem­ur. Þau geta líka, með pen­ing­ana að vopni, tryggt sér birgð­ir af lyfjum sem þegar er reynt að nýta til með­ferðar hjá COVID-­sjúk­ling­um. Og hættan er sú að innan ein­stakra landa skap­ist þrýst­ingur á að finna fyrst og fremst lækn­ing­u ­fyrir þeirra eigin þjóð.

Bæði Banda­ríkin og Evr­ópu­sam­bandið hafa þegar sett hömlur á út­flutn­ing varn­ar­bún­að­ar. Ótt­ast er að slíkt hið sama verði gert með bólu­efn­i. Í svínaflens­unni árið 2009 varð útflutn­ingur bólu­efna að hápóli­tísku máli í Banda­ríkj­un­um. Ástæðan er sú að bólu­efni eru helsta lang­tíma­lausnin sem ­fyr­ir­finnst í far­aldri smit­sjúk­dóms.

Þess vegna er gríð­ar­lega mik­il­vægt að nálg­ast málið á al­þjóða­vísu.

Hvernig á að for­gangs­raða?

Unnið hefur verið að því í margar vikur að fá sem flesta að ­borð­inu. Ef það tekst verður þetta í fyrsta sinn í sög­unni sem hægt verður að fram­leiða, ef allt gengur að óskum, bólu­efni öllum til handa á met­tíma, jafn­vel um mitt næsta ár, ef bjart­sýn­ustu spár ganga eft­ir.

Ýmis ljón eru þó í veg­in­um. Þó að farið verði í mikla ­fjölda­fram­leiðslu á bólu­efni er víst að fram­boðið verður að minnsta kosti til­ að byrja með tak­mark­að. Því er vilji til þess að gera áætlun um hvernig dreif­ing­u þess verður for­gangs­rað­að. Hún gæti falist í því að verja fyrst heil­brigð­is­starfs­menn og annað fram­línu­fólk og íbúa á stöðum þar sem virk hópsmit er að finna.

Mörg góð­gerða­sam­tök og alþjóða­stofn­an­ir, sem sér­þekk­ingu hafa á hjálp­ar­starfi í fátækum löndum heims, tóku höndum saman með WHO um að ger­a ­á­ætl­anir sem tryggja eiga jafnan aðgang að bólu­efni og lækn­ingu við COVID-19. ­Rík­is­stjórnir margra landa eru einnig þátt­tak­endur en eftir því hefur ver­ið ­tekið að sú banda­ríska er það ekki.

Meðal þeirra sam­taka sem koma að verk­efn­inu eru Gates-­sjóð­ur­inn og GAVI, sjóðir sem hafa lagt fjár­magn í bar­átt­una gegn HIV, malaríu og berklum og hafa langa reynslu af því að glíma við heilsu­far­sógn­ir, m.a. með því að útvega lyf og koma þeim til þeirra sem mest þurfa á að halda.

Mark­mið sam­vinn­unnar eru háleit en fjár­mögnun verk­efn­is­ins er ein helsta áskor­un­in. Von­ast er til þess að rík­is­stjórnir og stofn­an­ir ­Sam­ein­uðu þjóð­anna muni leggja sín lóð á vog­ar­skál­arn­ar.

Andrew Witty, fyrr­ver­andi for­stjóri lyfj­aris­ans GlaxoSmit­hKline, mun leiða bólu­efn­is­hluta ACT­-verk­efn­is­ins. Það verður meðal ann­ars í hans verka­hring að velja bestu rann­sókn­ar­verk­efn­in, fjár­magna þá þró­un­ar­vinnu – hvort ­sem hún skilar árangri eða ekki – og finna leiðir til að deila nið­ur­stöð­un­um öllum til heilla.

„Okkar sam­eig­in­lega mark­mið er að tryggja að allir hafa að­gang að tólum til að fyr­ir­byggja, greina, með­höndla og sigr­ast á COVID-19,“ sagði fram­kvæmda­stjóri WHO. „Ekk­ert land og engin stofnun getur gert þetta ein.“

Til­raunir með bólu­efni á mönnum gegn nýju kór­ónu­veirunni eru þegar hafnar, m.a. við Oxfor­d-há­skóla. Alls óvíst er hvort að þær skili árangri og hvort það hafi borgað sig að freista þess að stytta sér leið með hjálp­ erfða­vís­ind­anna. Bjart­sýn­ustu menn telja að bólu­efni gæti verið til­búið fyr­ir­ mitt næsta ár en aðrir telja að minnsta kosti tvö ár í það.

Eng­inn mun fagna eins og Þórólfur

Þórólfur Guðna­son sótt­varna­læknir er einn þeirra sem hefur ekki ­miklar vænt­ingar til þess að bólu­efni komi á markað á næstu mán­uð­u­m. 

„Þetta bólu­efni sem menn eru að búa til núna er algjör­lega nýtt ­bólu­efn­i,“ sagði hann á upp­lýs­inga­fundi almanna­varna í dag. „Þetta er bólu­efn­i ­með algjör­lega nýjum efnum sem eng­inn þekkir fyrir og menn verða að vera viss­ir um það, ef þeir ætla að fara að bólu­setja stóran part af þjóð­inni, að bólu­efn­ið sé öruggt. Það verður að vera búið að rann­saka það á mjög stórum hópi og fá úr því skorið að það sé raun­veru­lega öruggt. Ég bind ekki mjög miklar vonir við að það komi í bráð. Ef að það ger­ist, ef gott bólu­efni kemur fram á sjón­ar­svið­ið mun eng­inn fagna því eins mikið og ég.“