Aðal­með­ferð hófst í dag í máli sér­staks sam­sókn­ara gegn fjórum fyrrum stjórn­ar­mönn­um  og fyrrum for­stjóra SPRON sem voru í októ­ber síð­ast­liðnum ákærð fyrir umboðs­svik vegna tveggja millj­arða króna láns sem SPRON veitti Exista þann 30. sept­em­ber 2008, deg­inum eftir að Glitnir var þjóð­nýttur og íslenska banka­kerfið allt var á helj­ar­þröm.

Hinir ákærðu eru Guð­mundur Örn Hauks­son, fyrrum spari­sjóðs­stjóri og síðar for­stjóri SPRON, og stjórn­ar­menn­irnir Rann­veig Rist, sem er for­stjóri Rio Tinto Alcan, Mar­grét Guð­munds­dótt­ir, stjórn­ar­for­maður N1, auk Ara Berg­manns Ein­ars­sonar og Jóhanns Ásgeirs Bald­urs. Þeim er gefið að sök að hafa mis­notað aðstöðu sína hjá spari­sjóðnum og stefnt fé hans í veru­lega hættu með því að fara út fyrir heim­ildir til lán­veit­inga þegar þau sam­þykktu lán­ið.

Erlendur Hjalta­son, sem jafn­framt var annar tveggja for­stjóra Exista ásamt Sig­urði Val­týs­syni, er ekki ákærður en hann vék af stjórn­ar­fundi SPRON þegar lánið var sam­þykkt. Þetta er í fyrsta skipti sem sér­stakur sak­sókn­ari ákærir stjórn fjár­mála­fyr­ir­tækis vegna ákvarð­ana í aðdrag­anda hruns­ins.

Ákæran í mál­inu er hér með­fylgj­andi frétta­skýr­ing­unni. Ákært er fyrir umboðs­svik þar sem fyrr­nefnt lán var veitt án trygg­inga, pen­inga­mark­aðs­lán með gjald­daga 31. októ­ber 2008.

Auk þess er hægt að lesa grein­ar­gerð lög­mann Rann­veigar Rist, sem útskýrir hennar hlið á mál­inu, hér. Í henni kemur meðal ann­ars fram að sér­fræði­leg grein­ing, sem Dr. Hersir Sig­ur­geirs­son, dós­ent í fjár­málum við við­skipta­fræði­deild Háskóla Ísland, sýni að líkur á því að greiðslu­fall yrði á lán­inu til Exita þegar það var veitt hafi verið hverf­andi. Rann­veig vill að mats­gerð Hersis verði lögð til grund­vallar við úrlausn máls­ins.

Mar­grét Guð­munds­dótt­ir, stjórn­ar­for­maður N1, er á meðal þeirra sem ákærð eru.

Spari­sjóð­ur­inn sem varð fjár­fest­inga­fé­lag

SPRON tók skrefið frá spari­sjóða­mód­el­inu og í átt að hreinni fjár­fest­ing­ar­starf­semi lengra en flestir aðrir spari­sjóð­ir. Sjóðnum var meðal ann­ars breytt í hluta­fé­lag haustið 2007, en virði félags­ins féll hratt í kjöl­farið og búið var að sam­þykkja að láta Kaup­þing taka SPRON yfir sum­arið fyrir banka­hrun.

Af þeirri sam­ein­ingu varð þó aldrei og á end­anum var SPRON tek­inn yfir af Fjár­mála­eft­ir­lit­inu og lagður niður vorið 2009. Fram að útgáfu skýrslu rann­sókn­ar­nefndar um spari­sjóði lands­ins, sem komu út í apríl 2014, hafði lítið lekið út um hvað gekk á innan þessa áður stærsta spari­sjóðs lands­ins. Sú skýrsla varp­aði ljósi á margt sem áður var á huldu.

Lán­uðu Exista á ögur­stundu

Eitt þeirra mála sem þar voru leidd fram í dags­ljósið var lán sem SPRON veitti Existu þann 30. sept­em­ber 2008, dag­inn eftir að ríkið til­kynnti um þjóð­nýt­ingu Glitnis og í miðju banka­hruni, upp á tvo millj­arða króna. Í skýrslu rann­sókn­ar­nefnd­ar­innar seg­ir: „Sam­dæg­urs […]lagði dótt­ur­fé­lag Exista hf., Vátrygg­inga­fé­lag Íslands hf., 2 millj­arða króna pen­inga­mark­aðsinn­lán inn í [SPRON] með sama upp­hafs- og loka­dag  og lánið til Existu […] Pen­inga­mark­aðsinn­láni Vátrygg­inga­fé­lags Íslands var breytt í almennt inn­lán á gjald­daga þess, 31. októ­ber 2008“.

Vátrygg­inga­fé­lag Ísland mátti vænt­an­lega ekki lána Existu þessa pen­inga beint. Því lagði félagið pen­ing­anna inn í SPRON og þeir síðan lán­aðir áfram til Existu, sem var á helj­ar­þröm á þessum tíma. Í lok októ­ber var pen­inga­mark­aðsinn­láni Vátrygg­inga­fé­lags­ins hins vegar breytt í almennt inn­lán og SPRON sat eftir með tapið af lán­inu, sem átti upp­haf­lega að vera til 30 daga, ef það feng­ist ekki greitt.

 „Ó­heppi­leg lán­veit­ing“

Lánið sem SPRON veitti Existu í auga storms­ins var auð­vitað aldrei greitt til baka. Á fundi end­ur­skoð­un­ar­nefndar SPRON í jan­úar 2009 kom fram að þetta hefði verið „óheppi­leg lán­veit­ing“. 1,6 millj­arðar króna voru færðir á afskrift­ar­reikn­ing í lok árs 2008 en sú upp­hæð var enn útistand­andi í júlí 2009 og hefur þannig lík­ast til öll tap­ast.

Alls nam skuld Existu við SPRON um 2,5 millj­örðum króna í lok árs 2008. Því er ljóst að þetta lán, veitt á mjög víð­sjár­verðum tím­um, er uppi­staðan í við­skiptum SPRON og Existu. Spari­sjóð­ur­inn fyrr­ver­andi var aug­ljós­lega ekki einn af þeim fjár­mála­stofn­unum sem Exista var að sækja fjár­mögnun reglu­lega til. Fjár­fest­inga­fé­lagið skuld­aði enda hund­ruði millj­arða króna sem teknar höfðu verið á láni víðs­vegar um heim til að fjár­magna upp­kaup þess á ýmis­konar fyr­ir­tækj­um.

Af hverju leit­aði Exista, með öll sín alþjóð­legu banka­tengsl, til litla SPRON til að fá fyr­ir­greiðslu á þessum tíma?

Rann­veig Rist, for­stjóri Rio Tinto Alcan, er á meðal þeirra sem eru ákærðir í mál­in­u.

Tengsl SPRON, Kaup­þings og Existu mikil

Þótt SPRON hafi ekki lánað Exista mikið af pen­ingum áður en kom að þess­ari tveggja millj­arða króna lán­veit­ingu í miðju hrun­inu var sam­kurl SPRON og Existu mjög víð­tækt og átti sér langa sögu.

Á tíunda ára­tugnum áttu átta spari­sjóðir í land­inu, þar á meðal SPRON, eign­ar­halds­fé­lag sem hét Meið­ur. Félagið hélt á eign­ar­hluti spari­sjóð­anna átta í þá litlu fjár­mála­fyr­ir­tæki sem hét Kaup­þing. For­stjóri Kaup­þings á þessum tíma var Guð­mundur Hauks­son. Hann hætti þar 1996 til að taka við stöðu spari­sjóðs­stjóra SPRON, sem þá þótti stærra starf en að stýra litlu fjár­mála­fyr­ir­tæki. Það átti hins vegar eftir að breyt­ast.

Þegar einka­væð­ing Bún­að­ar­bank­ans, sem síðar varð hluti af Kaup­þingi, stóð sem hæst í októ­ber 2002 setti Kaup­þing eign sína í sjálfu sér inn í eign­ar­halds­fé­lagið Meið. Kaup­þing mátti sam­kvæmt lögum ekki eiga meira en tíu pró­sent í sjálfu sér og því var ljóst að bank­inn þurfti að selja sinn hlut í Meið. Það gerði Kaup­þing í lok des­em­ber 2002, skömmu áður en S-hóp­ur­inn svo­kall­aði kláraði kaupin á Bún­að­ar­bank­anum af rík­inu. Kaupin voru fjár­mögnuð af Kaup­þingi og kaup­and­inn var Bakka­bra­edur Hold­ing, félag í eigu bræðr­anna Lýðs og Ágústs Guð­munds­sona. Bræð­urnir höfðu verið góðir við­skipta­vinir Kaup­þings um skeið og sterk tengsl höfðu skap­ast á milli þeirra og helstu stjórn­enda Kaup­þings. Þeir treystu ein­fald­lega þessum  bræðrum og á grunni þess trausts var ákveðið að fela þeim að kaupa rúm­lega helm­ing­inn í Meið.

Alls eign­uð­ust bræð­urnir 55 pró­sent í Meið við þessi kaup. Þegar Kaup­þing var sam­einað Bún­að­ar­bank­anum nokkrum mán­uðum eftir einka­væð­ingu þess síð­ar­nefnda urðu bræð­urnir síðan á meðal stærstu eig­enda hins sam­ein­aða banka, stærsta banka lands­ins. Þeirri stöðu héldu þeir fram að falli bank­ans í októ­ber 2008, en þá áttu þeir tæp­lega fjórð­ung allra hluta­bréfa.

Kista spari­sjóð­anna

Bræð­urnir breyttu nafni Meiðs í Exista vorið 2005. Helsta eign félags var stór hlutur í Kaup­þingi en starf­semin var þó farin að teygja betur úr sér. Sum­arið eftir keypti félagið ásamt Kaup­þingi til dæmis hlut rík­is­ins í Sím­an­um, langstærsta fjar­skipta­fyr­ir­tæki lands­ins, á tæpa 67 millj­arða króna.

Spari­sjóð­irn­ir, þar á meðal SPRON, settu eign­ar­hlut sinn í Existu inn í fjár­fest­inga­fé­lag sem fékk nafnið Kista.  Í lok árs 2007 var Kista annar stærsti hlut­hafi Existu á eftir Bakka­var­ar­bræðr­un­um. Alls var hlutur Kistu í Existu met­inn á 20 millj­arða króna. Félagið hafði hins vegar skuld­sett sig gríð­ar­lega með lánum frá Kaup­þingi, Glitni og Straumi til að eign­ast þessa hluti. Alls námu skuldir Kistu 17,3 millj­örðum króna á þessum tíma.

Hluta­bréfa­verð í Existu hafði lækkað hratt árið 2007 og Kista „tap­að“ 8,5 millj­örðum króna. Í stað þess að draga í land og minnka áhætt­una sem þessi eina fjár­fest­ing skap­aði eig­end­unum var ákveðið að auka hana enn frek­ar. Snemma árs 2008 juku eig­endur Kistu hlutafé félags­ins um 7,1 millj­arða króna til að koma í veg fyrir að eignir yrðu lægri en skuld­ir. Auk þess lögðu þeir fram auknar ábyrgðir til að ekki væri hægt að gjald­fella lán­in.

Dóminó-á­hrif vegna falls Kaup­þings

Kista, og spari­sjóð­irnir sem áttu félag­ið, áttu því gríð­ar­lega mikið undir því að Exista myndi lifa af. Ef Exista færi á haus­inn myndu þeir lík­ast til gera það líka.  Auk þess voru ýmis­leg tengsl milli stjórn­enda félag­anna.

Erlendur Hjalta­son, annar tveggja for­stjóra Existu áður en félagið fór á hlið­ina, var stjórn­ar­for­maður SPRON og Guð­mundur Hauks­son, for­stjóri SPRON, sat í stjórn Exista. Guð­mund­ur, sem er einn hinna ákærðu í mál­inu, átti auk þess hluti í Existu og hafði því mikla per­sónu­lega fjár­hags­lega hags­muni af því að Exista lifði. Hann sat líka í stjórn Kistu á sínum tíma.

Guð­mundur Hauks­son, þáver­andi for­stjóri SPRON, er einn hinna ákærðu í mál­inu. Hann átti hluti í Existu og hafði því per­sónu­lega fjár­hags­lega hags­muni af því að Exista lifð­i.

Ástæða þess að Erlendur Hjalta­son er ekki ákærður í mál­inu sem sér­stakur sak­sókn­ari rekur nú fyrir dóm­stólum er sú að hann vék af fundi áður en lánið til Exista, sem veitt var 30. sept­em­ber 2008, var tekið til umfjöll­un­ar.

Við banka­hrunið varð eign Existu í Kaup­þingi, og um leið eign Kistu í Existu, verð­laus. Á sama tíma varð ljóst að Exista myndi ekki greiða skuld sína við SPRON.

Fjár­fest­inga­fé­lagið Kista varð gjald­þrota eftir banka­hrun. Félagið átti 1,2 millj­ónir króna upp í 14 millj­arða króna kröf­ur.

Hægt er að lesa ákæruna í SPRON-­mál­inu í heild sinni hér.

Hægt er að lesa grein­ar­gerð lög­manns Rann­veigar Rist hér.

Frétta­skýr­ingin byggir að hluta til á frétta­skýr­ingu sem birt var á Kjarn­anum síð­asta haust.