Tveimur dögum eftir að inn­rás Rússa í Úkra­ínu hófst krafð­ist meiri­hluti fimmtán aðild­ar­ríkja örygg­is­ráðs Sam­ein­uðu þjóð­anna að Rússar drægju her­afla sinn til baka. Eitt stóð í vegi fyrir því: Neit­un­ar­vald Rússa.

Ingi­björg Sól­rún Gísla­dótt­ir, fyrr­ver­andi utan­rík­is­ráð­herra og stjórn­andi hjá Sam­ein­uðu þjóð­unum og Örygg­is- og sam­vinnu­stofnun Evr­ópu, segir beit­ingu Rússa á neit­un­ar­valdi eftir að inn­rásin í Úkra­ínu hófst vera skóla­bók­ar­dæmi um mik­il­vægi þess að breyta örygg­is­ráði Sam­ein­uðu þjóð­anna og fyr­ir­komu­lagi beit­ingar neit­un­ar­valds­ins. „Það var auð­vitað aldrei hugs­unin að neit­un­ar­vald­inu yrði beitt með þessum hætti, að ríki sem sjálf eru bein­línis hluti af átökum gætu beitt því til að koma í veg fyrir að örygg­is­ráðið tæki á þeirra mál­u­m,“ segir Ingi­björg Sól­rún í sam­tali við Kjarn­ann.

Í lok apríl sam­þykkti alls­herj­ar­þing Sam­ein­uðu þjóð­anna breyt­ing­ar­til­lögu um beit­ingu neit­un­ar­valds­ins sem er ætlað að beita fasta­ríkin fimm póli­tískum þrýs­ingi, ekki síst Rúss­landi eins og staðan í alþjóða­málum er vegna stríðs­ins í Úkra­ínu. 80 aðild­ar­ríki voru með­flutn­ings­að­ilar með til­lög­unni, þar á meðal Banda­ríkin og Bret­land.

Breyt­ingin felst í því að ætli eitt ríkj­anna að beita neit­un­ar­valdi sínu þarf það að rétt­læta beit­ingu þess fyrir alls­herj­ar­þingi Sam­ein­uðu þjóð­anna sem kemur saman tíu dögum eftir beit­ingu neit­un­ar­valds og fjallar um ákvörð­un­ina. Vonir standa til að með þess­ari breyt­ingu beiti fasta­ríkin neit­un­ar­vald­inu í minna mæli, eða taki að minnsta kosti ígrund­aðri ákvarð­anir um beit­ingu þess. Breyt­ingin er ekki ýkja stór en breyt­ingar á neit­un­ar­vald­inu eru á sama tíma ekki algengar og því telst það til tíð­inda þegar slík er sam­þykkt.

Póli­tískur þrýst­ing­ur, kostn­aður og óþæg­indi

Ingi­björg Sól­rún segir að þetta aukna sviðs­ljós sem fasta­ríkin eru sett í með breyt­ing­ar­til­lög­unni muni hins vegar ekki breyta miklu en sé fyrst og fremst til­raun til að beita póli­tískum þrýst­ingi. „Það er einnig verið að skapa póli­tískan kostnað við að beita neit­un­ar­vald­inu og að það hafi í för með sér póli­tísk óþæg­ind­i,“ segir hún.

Sam­kvæmt breyt­ing­ar­til­lög­unnar þurfa ríki sem beita neit­un­ar­valdi að skila ályktun til alls­herj­ar­þings­ins þar sem beit­ing valds­ins er rök­stutt. „En vand­inn er sá að það er ekki hægt að skikka ríki til að skila álykt­un, þetta eru til­mæli. Ég er ekki að trúa því að Rússar muni skila skýrslu til alls­herj­ar­þings­ins. Ég er ekk­ert voða­lega bjart­sýn á að þetta breyti nein­u,“ segir Ingi­björg Sól­rún.

Breyt­ingin hefur þó haft örlítil áhrif. Á föstu­dag gaf örygg­is­ráðið út yfir­lýs­ingu um inn­rás Rússa í Úkra­ínu og er þetta í fyrsta sinn sem Rússar beita ekki neit­un­ar­valdi gegn yfir­lýs­ingum sem snúa að stríð­inu. Yfir­lýs­ingin þykir þó heldur veik þar sem ekki er talað beint um stríð, inn­rás eða átök, heldur aðeins milli­ríkja­deilu. Stuðn­ingur við Ant­onio Guterres, aðal­fram­kvæmda­stjóra Sam­ein­uðu þjóð­anna, er ítrek­aður í yfir­lýs­ing­unni en hann hefur talað fyrir frið­sam­legri úrlausn á stríð­inu í Úkra­ínu. Í færslu á Twitter segir Guterres að þetta sé í fyrsta sinn sem örygg­is­ráðið sé ein­róma þegar kemur að stríð­inu í Úkra­ínu og að það sé mik­il­vægt.

Neit­un­ar­vald­inu beitt yfir 200 sinnum frá stofnun örygg­is­ráðs­ins

Meg­in­hlut­verk örygg­is­ráðs­ins er að við­halda friði og öryggi í heim­in­um. Fimmtán ríki eiga full­trúa í ráð­inu hverju sinni en fimm ríki eiga fast sæti í örygg­is­ráð­inu: Banda­rík­in, Rúss­land, Kína, Frakk­land og Bret­land, ríki sem eiga það sam­eig­in­legt að hafa staðið uppi sem sig­ur­veg­ara í lok seinni heim­styrj­ar­ald­ar­inn­ar.

Á þeim tæp­lega 80 árum sem örygg­is­ráðið hefur verið starf­andi hefur neit­un­ar­vald­inu verið beitt yfir 200 sinnum og oftar í seinni tíð. Kóreu­stríð­ið, lofts­lags­mál og mál­efni Ísra­els og Palest­ínu eru dæmi um heims­mál þar sem neit­un­ar­vald­inu hefur verið beitt og nú síð­ast, stríðið í Úkra­ínu.

Fasta­ríkin fimm hafa verið með neit­un­ar­vald í ráð­inu frá upp­hafi og hefur það reglu­lega verið gagn­rýnt. Þrátt fyrir gagn­rýn­ina hafa fáar breyt­ingar verið gerðar á fyr­ir­komu­lagi þess. Reglu­lega kemur upp sú umræða hvort fjölga eigi fasta­ríkj­um, án þess þó að fjölga ríkjum með neit­un­ar­vald. Ríki eins og Japan Þýska­land og Brasilía hafa verið nefnd í þessu sam­hengi. Þá hefur það komið til tals að fjölga heild­ar­fjölda ríkja í ráð­inu, sér­stak­lega Afr­íku­ríkj­um. Engar af þessum breyt­ingum hafa þó verið teknar til umfjöll­unar af alvöru og segir Ingi­björg Sól­rún að það sem þvælist fyrir í allri þess­ari umræðu sé einmitt neit­un­ar­vald­ið.

„Þetta setur Sam­ein­uðu þjóð­ina í mjög erf­iða stöðu og minnkar til­trú fólks á Sam­ein­uðu þjóð­unum og því póli­tíska afli sem Sam­ein­uðu þjóð­irnar ættu að hafa,“ segir hún.

Örygg­is­ráðið hafi brugð­ist

Svo virð­ist sem Guterres hafi einnig misst til­rúna á eigin stofnun þegar hann sagði örygg­is­ráð­inu hafa mis­tek­ist að koma í veg fyrir eða enda stríðið í Úkra­ínu. „Þetta veldur von­brigð­um, von­leysi og reiði. En menn og konur innan Sam­ein­uðu þjóð­anna vinna á hverjum degi fyrir fólkið í Úkra­ínu með aðstoð frá mörgum úkra­ínskum sam­tökum sem sýna mikið hug­rekki,“ sagði Guterres á blaða­manna­fundi í Kænu­garði eftir heim­sókn sína til borg­ar­innar í lok apríl þar sem hann kynnti sér aðstæður og fund­aði með Volodomír Zel­en­skí, for­seta Úkra­ínu.

Ingi­björg Sól­rún segir að taka þurfi orðum Guterres alvar­lega en á sama tíma vonar hún að hann muni beita sér meira á næstu árum.

„Það sem er kost­ur­inn núna er að Guterres er kom­inn á sitt seinna kjör­tíma­bil og það er alltaf auð­veld­ara fyrir aðal­rit­ar­ann að beita sér á seinna kjör­tíma­bili, það getur vel verið að hann geti beitt sér af miklum þunga. Partur af vand­anum er að emb­ætti aðal­rit­ar­ans er of veikt, og það hefur ekk­ert með ein­stak­ling­ana að gera, það er ekki nógu mikið vald sem honum er fengið af aðild­ar­ríkj­un­um.“

Ingi­björg Sól­rún vonar að Guterres verði skýr í sinni afstöðu og beiti sér í auknum mæli. „En hann þarf líka að halda tal­sam­bandi, það er mik­il­vægt. Á end­anum þarftu að semja við óvini þína í svona átök­um.“

Ótt­ast að stríðið í Úkra­ínu drag­ist á lang­inn

Rúmir tveir mán­uðir eru síðan inn­rás Rússa í Úkra­ínu hófst og segir Ingi­björg Sól­rún ótt­ast að stríðið drag­ist á lang­inn, flest bendi til þess. „Fyrst að það var ekki samið fljót­lega og eftir að heim­ur­inn er búinn að horfa upp á þessa hrylli­legu stríðs­glæpi Rússa, þá er Zel­en­skí ekki í stöðu til að geta samið og Rúss­arnir virð­ast alls ekki vera til­búnir til þess held­ur.“

„Ég held að alþjóða­sam­fé­lagið verði að beita Rússa auknum þving­un­um, það verður að þvinga þá til að láta af þessum árásum og stríðs­glæpum í Úkra­ínu, og þær munu koma við almenn­ing í Evr­ópu, þar á meðal okk­ur,“ segir Ingi­björg Sól­rún.