EFTA-dómstóllinn komst að þeirri niðurstöðu í morgun að ekki sé heimilt að miða við 0 prósent verðbólgu við útreikning á heildarlántökukostnaði ef verðbólgan er hærri eða lægri en sú tala. Dómstóllinn var beðinn um að gefa ráðgefandi álit í máli Sævars Jóns Gunnarssonar gegn Landsbankanum, sem höfðað hafði verið vegna verðtryggðs neytendaláns sem Sævar tók haustið 2008. Í niðurstöðunni segir einnig að það sé landsdómstóls að meta hvaða áhrif það hafi að gefa rangar uppýsingar um heildarlántökukostnað og hvaða úrræðum sé hægt að beita til að bæta fyrir þær upplýsingar.
Þessi niðurstaða gæti haft ótrúlega víðtæk áhrif á íslenskt samfélag. Hæstiréttur Íslands hefur nú tvo valkosti: annað hvort horfir hann til fyrstu málsgreinar 14. greinar gömlu laga okkar um neytendamál. [...]Hæstiréttur getur líka horft til þriðju málsgreinar sömu laga og komist að þeirri niðurstöðu að verðtryggð lán séu ekki ólögmæt.
Þessi niðurstaða gæti haft ótrúlega víðtæk áhrif á íslenskt samfélag. Hæstiréttur Íslands hefur nú tvo valkosti: annað hvort horfir hann til fyrstu málsgreinar 14. greinar gömlu laganna okkar um neytendamál. Þá verða öll verðtryggð neytendalán ólögmæt og verðbætur vegna þeirra þarf þá væntanlega að endurgreiðast. Það þýðir að lánveitendur þurfa að borga til baka allar verðbætur vegna fasteignalána, bílalána, yfirdrátta og annarra verðtryggðra neytendalána sem tekin hafa verið frá því að tilskipun Evrópusambandsins var innleidd. Hæstiréttur getur líka horft til þriðju málsgreinar sömu laga og komist að þeirri niðurstöðu að verðtryggð lán séu ekki ólögmæt.
Undir eru hundruð, ef ekki þúsundir, milljarða króna. Ef fyrri kosturinn verður ofan á eiga þeir fjármunir að renna til íslenskra lántakenda frá ríki, bönkum og lífeyrissjóðum. Ef seinni kosturinn verður ofan á þá helst staðan eins og hún er.
Tveimur málum vísað til EFTA-dómstólsins
Tveimur málum var vísað til EFTA-dómstólsins. Það fyrra, sem var tekið fyrir þar í apríl 2014, snérist um hvort verðtryggingin væri ósanngjarn samningsskilmáli í skilningi tilskipunar sem innleidd var í íselsnka löggjöf frá Evrópusambandinu. Í því máli beindi héraðsdómur fimm spurningum til EFTA-dómstólsins og óskaði eftir ráðgefandi áliti. EFTA-dómstóllinn skilaði áliti sínu í því máli 28. Ágúst síðastliðinn. Þar sagði að verðtrygging neytendalána væri ekki í bága við Evróputilskipunina.
Fasteignalán féllu undir lögin árið 2000. Allar greiddar verðbætu frá þeim tíma yrðu að endurgreiðast ef Hæstiréttur tekur undir álit EFTA-dómstólsins.
Seinna málið var flutt í júní. Í því var sömu fimm spurningunum beint til EFTA-dómstólsins en einni bætt við. Hún snýst tilskipun um hlutfallstölu kostnaðar. Á mannamáli þýðir það að þegar einhver er að taka lán þá á að koma fram hver kostnaður vegna lánsins verður. Í Evrópu myndi slík tala samanstanda af vöxtum og lántökugjaldi. Þegar íslensku bankarnir og Íbúðalánasjóður hafa verið að reikna þessa hlutfallstölu þá hefur verðtryggingin verið undanskilin, þrátt fyrir að hún hafi sannarlega áhrif á hver kostnaður lánsins verður. Við útreikningu kostnaðar hefur einfaldlega bara verið miðað við að verðbólgan sé 0 prósent.
0 prósent átti að sýna rétta stöðu
Þessi tilskipun var innleidd í íslensk lög árið 1994 og árið 2000 voru fasteignalán felld undir hana. Þeir sem sækja málið vilja meina að frá þeim tíma hefði raunkostnaður vegna verðtryggingar átt að koma fram í hlutfallstölunni sem kynnt var lántakendum, en ekki að það yrði einungis miðað við að verðbólgan sé 0 prósent. Bæði Eftirlitsstofnun EFTA, ESA, og Framkvæmdastjórn Evrópusambandsins hafa tekið undir þessa röksemdarfærslu.
Rökin fyrir því að miða við enga verðbólgu við útreikning á kostnað lána eru þau að þannig sé staðan skýrust. Verðbólga er þekkt fyrirbrigði á Íslandi og hún hefur sveiflast mikið í gegnum tíðina. Þeir sem hafa þessa skoðun segja þannig ómögulegt að spá fyrir um hana og betra sé að gera lántakanda einfaldlega grein fyrir því að verðbólga muni hafa áhrif á lánið, í stað þess að giska á hver hún verður á lánstímanum. Eðli verðtryggingar er auk þess þannig að laun og virði húsnæðis hækkar iðulega samhliða skuldum yfir lengri tíma vegna verðbólgu. Því sýni 0 prósent réttustu stöðuna. Þetta eru á meðal röksemda lögmanna íslenska ríkisins í málinu.
Ríkið í andstöðu við sjálft sig
Lögum um neytendalán var breytt á Íslandi í fyrra. Samkvæmt nýju lögunum á hlutfallslegur kostnaður verðtryggðra lána ekki að miða lengur við 0 prósent heldur ársverðbólgu síðustu 12 mánuði. Þessi breyting veldur málarekstri íslenska ríkisins töluverðum erfiðleikum, enda er breytingin í andstöðu við málarök og hagsmuni íslenska ríkisins.
Samkvæmt nýju lögunum á hlutfallslegur kostnaður verðtryggðra lána ekki að miða lengur við 0 prósent heldur ársverðbólgu síðustu 12 mánuði. Þessi breyting veldur málarekstri íslenska ríkisins töluverðum erfiðleikum, enda er breytingin í andstöðu við málarök og hagsmuni íslenska ríkisins.
Það sem aðskilur þessa spurningu frá hinum fimm er sú að niðurstaða EFTA-dómstólsins verður alltaf annað hvort: já, þið megið undanskilja verðbætur við útreikning hlutfallstölu eða nei, þið megið það ekki.
EFTA-dómstóllinn komst að þeirri niðurstöðu í morgun að það megi ekki miða við 0 prósent við útreikning hlutfallstölu, líkt og íslenska ríkið virðist raunar hafa þegar ákveðið með því að breyta lögum þannig að það er ekki lengur gert.
Nú mun Hæstiréttur Íslands þurfa að taka afstöðu til þessarrar spurningar, samkvæmt gömlu lögunum um neytendalán. Nánar tiltekið 14. grein þeirra.
Hæstiréttur hefur þá tvo kosti: annað hvort að horfa til fyrstu málsgreinar 14. greinar þeirra laga eða þriðju málsgreinar hennar. Ef Hæstiréttur horfir til fyrstu málsgreinarinnar verða öll verðtryggð neytendalán ólögmæt. Ef Hæstiréttur horfir til þriðju málgreinar verða þau það ekki.
Hæstiréttur hefur útgönguleið
Fyrsta málsgreinin segir að ef vextir og lántökukostnaður séu ekki tilgreindir í lánasamningi „er lánveitanda þá eigi heimilt að krefja neytenda um greiðslu þeirra“. Ef EFTA-dómstóllinn segir að það hafi verið óheimilt að miða við 0 prósent verðtryggingu þá er augljóst að lántökukostnaður hafi ekki verið tilgreindur í lánasamningi.
Hæstiréttur hefur nú örlög málsins í höndum sér. Hann getur annað hvort komist að þeirri niðurstöðu að öll verðtryggð lán séu ólögmæt, eða að þau séu það ekki.
Þriðja málsgreinin gefur hins vegar Hæstarétti annan möguleika. Hún segir að ákvæði fyrstu málsgreinar eigi ekki við ef „lánveitandi getur sannað að neytanda hefði mátt vera ljóst hver lántökukostnaðurinn átti að vera“. Ríkið vonast til þess að Hæstiréttur muni velja að styðjast við þessa málsgrein komi til þess.
Úr einum vasa í annan
Komist Hæstiréttur að niðurstöðu i samræmi við álit EFTA-dómstólsins þá þýðir það að allar greiddar verðbætur frá innleiðingu tilskipunarinnar munu þurfa að endurgreiðast sem niðurgreiðslur inn á höfuðstól. Það þýðir að sá sem greitt hefur t.d. tíu milljónir króna í verðbætur vegna verðtryggðs láns á tímabilinu myndi fá tíu milljóna króna niðurfærslu á höfuðstól sínum. Uppsöfnuð verðbólga á því tímabili sem er undir hleypur enda á tugum prósenta. Kostnaðurinn við að „endurgreiða“ þessar verðbætur til neytenda myndi hlaupa á hundruðum, ef ekki þúsundum milljarða króna.
Íslenskir neytendur væru þá skyndilega með ein bestu lánakjör í heimi. Afturvirkt. Skuldir allflestra sem tóku verðtryggð fasteigna- eða bílalán myndu lækka gífurlega, námslán í mörgum tilvikum þurrkast út, yfirdrættir hverfa osfr. En þar sem einhver „græðir“ þá þarf einhver að „tapa“. Eða borga.
Og í þessu tilfelli lendir tapið að langstærstu leyti á þeim sömu sem græða, íslenskum skattgreiðendum. Það yrði nefnilega ríkið, sem eigandi Íbúðalánasjóðs, Landsbankans og nokkurra minni fjármálastofnanna, ásamt lífeyrissjóðum landsins, sem eiga þorra skulda Íbúðalánasjóðs og eru sjálfur verðtryggðir lánveitendur, sem myndu bera höggið vegna þessa.
Skaðabótaskylt gagnvart viðskiptavinum gömlu bankanna
Ríkið myndi einnig mögulega verða skaðabótaskylt gagnvart viðskiptavinum þeirra fjármálastofnanna sem eru ekki lengur til, eru farnar á hausinn í kjölfar hrunsins, en lánuðu verðtryggt til viðskiptavina sinna. Þannig þyrfti ríkið að taka á sig stóran hluta kostnaðar sem annars hefði lent á fjármálafyrirtækjum í einkaeigu.
Þannig væri verið að færa peninga úr einum vasa í annan.
Þannig væri verið að færa peninga úr einum vasa í annan. Einstaklingarnir sem mynda samfélagið væru að fá greiðslu úr sameiginlegum sjóðum sínum og nokkurskonar fyrirframgreiðslu á lífeyrinum sínum. Niðurstaðan yrði sú að skuldir einstaklinga myndu lækka gífurlega en staða ríkissjóðs yrði óbærileg og lífeyriskerfið myndi líkast til fara langt með að eyðileggjast.
Hvorki ríkið, lífeyrissjóðir né einkabankarnir hafa áætlað hver mögulegur kostnaður þeirra yrði vegna slíkrar niðurstöðu. Þessir aðilar hafa að minnsta kosti ekki viljað gera þær áætlanir opinberar. En ljóst er að um væri að ræða mestu ágjöf sem orðið hefur á það íslenska kerfi sem hefur verið byggt upp hér frá því að það vera reist.
