Olíu­kaup Land­helg­is­gæsl­unnar á varð­skip sín í Fær­eyj­um, sem hafa átt sér stað allt frá alda­mót­um, eru á meðal þess sem gagn­rýnt er í nýrri úttekt Rík­is­end­ur­skoð­unar á verk­efnum og fjár­reiðum Land­helg­is­gæsl­unn­ar. Dóms­mála­ráðu­neytið fær gagn­rýni fyrir að láta olíu­kaupin óátal­in.

Í skýrslu um úttekt­ina, sem kynnt var stjórn­skip­un­ar- og eft­ir­lits­nefnd Alþingis á mið­viku­dag kemur fram að Land­helg­is­gæslan hafi fyllt ell­efu sinum á tanka tveggja varð­skipa í Fær­eyj­um, þar sem eng­inn virð­is­auka­skattur er greiddur af skipa­ol­íu, á árunum 2018-2020. Alls hafi um þrjár millj­ónir lítra verið keyptar á skipin fyrir 208,3 millj­ónir króna.

Land­helg­is­gæslan er sögð hafa sagt Rík­is­end­ur­skoðun í svari við fyr­ir­spurn að í flestum til­fellum væri hag­kvæmara að kaupa elds­neyti á Íslandi, ef ekki væri fyrir þann mun sem væri fólg­inn í virð­is­auka­skatti við­skipt­anna.

Rík­is­end­ur­skoðun segir mik­il­vægt að hafa í huga að virð­is­auka­skatt­ur­inn sem „stjórn­endur Land­helg­is­gæsl­unnar vísa til að skeri úr um hvar borgi sig að kaupa

elds­neyti rennur allur til rík­is­sjóðs.“ Ekki fæst því séð, sam­kvæmt Rík­is­end­ur­skoð­un, að þarna sé um hald­bær rök sé að ræða.

Aðili sem fer með lög­gæslu­vald forð­ist opin­ber gjöld

„Einnig verður að horfa til þess að við­bragðs­tími varð­skipa innan efna­hags­lög­sög­unnar leng­ist sem nemur sigl­inga­tíma frá mið­línu til Fær­eyja og aftur til baka. Þá er ekki unnt að halda því fram að eng­inn auka­kostn­aður fylgi því að taka olíu í Fær­eyjum enda kostar að sigla varð­skipum frá mið­línu til Fær­eyja og aftur til baka bæði í beinum sigl­inga­kostn­aði, olíu­notk­un, sliti á tækjum og launum áhafn­ar. Einnig má benda á þá óþörfu kolefn­islosun sem þessar sigl­ingar hafa í för með sér,“ segir um þetta í úttekt Rík­is­end­ur­skoð­un­ar.

„Það er umhugs­un­ar­vert að yfir­stjórn dóms­mála­ráðu­neytis hafi látið það óátalið að Land­helg­is­gæslan, sem fer með lög­reglu­vald á haf­svæð­inu í kringum Ísland, skuli ganga jafn langt og raun ber vitni til að kom­ast hjá greiðslu lög­boð­inna opin­berra gjalda í rík­is­sjóð,“ segir þar einnig.

Í svörum Land­helg­is­gæsl­unnar við þessum aðfinnslum er gerð athuga­semd við þessa fram­setn­ingu Rík­is­end­ur­skoð­unar og vísar Gæslan til umsagnar Toll­stjóra, sem hafi stað­fest að olíu­taka í Fær­eyjum sé fylli­lega til sam­ræmis við gild­andi lög og regl­ur.

Dóms­mála­ráðu­neytið gerir hins vegar í svari sínu engar athuga­semdir við ábend­ingu Rík­is­end­ur­skoð­unar um að rétt væri að hætta að taka skipa­olíu á varð­skipin í Fær­eyj­um.

Margra ára aðgerða­leysi varð­andi Ægi vekji „undr­un“

Í úttekt Rík­is­end­ur­skoð­unar er, í kafla sem fjallar um nýt­ingu og rekstur sjó­fara Land­helg­is­gæsl­unn­ar, athygli vakin á því fé sem veitt var til rekst­urs á varð­skip­inu Ægi hafi verið illa nýtt á und­an­förnum árum.

„Skipið hefur ekki verið haf­fært síðan í febr­úar 2016 en var fyrst aug­lýst til sölu í nóv­em­ber 2020. Hafn­ar­gjöld og annar kostn­aður nam á árunum 2018‒20 um 37 m.kr. Að sögn Land­helg­is­gæsl­unnar stóðu vonir til þess að fé feng­ist til að gera skipið haf­fært á ný en þegar sú reynd­ist ekki vera raunin var óskað eftir sölu­heim­ild á skip­inu. Rík­is­end­ur­skoðun telur ein­sýnt að dóms­mála­ráðu­neyti og Land­helg­is­gæslan hefðu þurft að taka skýra ákvörðun um fram­tíð skips­ins miklu fyrr. Margra ára aðgerða­leysi í mál­efnum varð­skips­ins Ægis vekur undr­un,“ segir í úttekt­inni.

Því er bætt við að skortur á raun­særri áætl­ana­gerð er kemur að rekstri og fjár­fest­ingum í skipa­kosti Land­helg­is­gæsl­unnar hafi reynst vera „al­var­legur veik­leiki“ og gagn­rýnt er að und­ir­bún­ingur þeirrar ákvörð­unar að kaupa notað varð­skip í stað­inn fyrir Tý og Ægi hafi verið tak­mark­að­ur.

TF-SIF flogið meira að heiman en hér heima

Rík­is­end­ur­skoðun gagn­rýnir einnig í skýrslu sinni hve mikið flug­vél Gæsl­unn­ar, TF-SIF, er notuð í leigu­verk­efnum erlend­is, en fram kemur að 62 pró­sent heild­ar­flug­stunda­vél­ar­innar hafi verið í leigu­verk­efnum á erlendri grundu.

„Leigu­tekjur vegna Frontex-verk­efna hafa komið til móts við kröfu sem gerð hefur verið um öflun rekstr­ar­tekna en jafn­framt verður að horfa til þess fórn­ar­kostn­aðar sem er fólg­inn í skertri getu stofn­un­ar­innar til að sinna lög­bundnum verk­efnum sín­um. Rík­is­end­ur­skoðun telur mik­il­vægt að TF-SIF verði fyrst og fremst notuð til eft­ir­lits og ann­arra verk­efna hér­lendis enda er meg­in­hlut­verk Land­helg­is­gæsl­unnar að sinna örygg­is­gæslu, björgun og lög­gæslu á haf­inu við Ísland. Til slíkra starfa var TF-SIF keypt og var það for­sendan með fjár­heim­ild Alþing­is. Útleiga vél­ar­innar í svo miklu mæli getur ekki gengið til lengri tíma,“ segir í úttekt­inni.

Ráða­menn með­ferðis í tíu flug­verk­efnum 2018-2020

Það vakti mikla athygli í ágúst árið 2020 er þyrla Land­helg­is­gæsl­unn­ar, TF-EIR, var notuð til þess að flytja Áslaugu Örnu Sig­ur­björns­dótt­ur, þáver­andi dóms­mála­ráð­herra, frá Reyn­is­fjöru á Mýr­dals­sandi. Þar var ráð­herr­ann staddur í hesta­ferð og var hún til flutt til Reykja­víkur til þess að taka þátt í sam­ráðs- og blaða­manna­fundi vegna kór­ónu­veirunn­ar.

Rík­is­end­ur­skoðun spurði Gæsl­una um það hversu oft ráð­herra, ráðu­neyt­is­stjórar eða aðrir aðilar á vegum stjórn­sýsl­unnar hefðu verið með­ferðis í flug­verk­efnum á árunum 2018-2020 og svarið var að það hefði gerst alls tíu sinn­um.

Í úttekt Rík­is­end­ur­skoð­unar er bent á að þegar flogið var með dóms­mála­ráð­herra hafi TF-EIR verið eina til­tæka þyrla Land­helg­is­gæsl­unn­ar, sökum við­halds á þyrl­unni TF-GRO, en um þetta var fjallað í fjöl­miðlum á sínum tíma. Þá sagði Land­helg­is­gæslan í til­kynn­ingu að ekki hefði verið um óeðli­lega til­högun að ræða og við­bragðs­geta stofn­un­ar­innar hefði ekki verið skert.

Ráð­herra við­ur­kenndi þó að það hefðu verið mis­tök að nýta þyrl­una með þessum hætti og sagði koma til greina að end­ur­skoða með hvaða hætti staðið væri að flugi Gæsl­unnar í þágu ráða­manna.

Rík­is­end­ur­skoðun spurði dóms­mála­ráðu­neytið hvort end­ur­skoðun á verk­lagi hefði átt sér stað, líkt og ráð­herra hefði talið til­efni til, og fékk í hendur drög að verk­lags­reglum sem eiga sam­kvæmt því sem segir í úttekt­inni að koma í veg fyrir að vafi leiki á rétt­mætri nýt­ingu loft- og sjó­fara stofn­un­ar­inn­ar.

Rík­is­end­ur­skoðun er ansi harð­orð í þessum kafla skýrsl­unnar og segir að ferðir „ráð­herra eða ann­arra ein­stak­linga með flug­vél­um, þyrlum eða skipum sem Land­helg­is­gæslan hefur til umráða, í einka­er­ind­um“ séu „al­var­lega athug­un­ar­verð­ar“.

„Tæki stofn­un­ar­innar eru örygg­is­bún­aður sem keyptur er eða leigður sem tæki til lög­gæslu og björg­un­ar­starfa til hags­bóta fyrir almenn­ing en ekki til einka­er­inda. Rík­is­end­ur­skoðun telur eðli­legt að settar verði við­mið­un­ar­reglur um afnot æðstu stjórnar rík­is­ins af loft­förum í eigu og leigu stofn­ana rík­is­ins, þar á meðal Land­helg­is­gæslu Íslands. Eðli­legt er að slíkt verði með aðkomu for­sæt­is­ráðu­neyt­is­ins. Yrðu regl­urnar einkum látnar taka til flutn­inga vegna óvæntra atburða eða form­legra athafna á vegum æðstu stjórnar rík­is­ins en öll einka­not verði óheim­il,“ segir í úttekt­inni.

Land­helg­is­gæslan segir í svari sínu við þessum athuga­semdum Rík­is­end­ur­skoð­unar að það sé sjálf­sagt og eðli­legt að setja reglur vegna nýt­ingu loft­fara í verk­efnum óvið­kom­andi eft­ir­lits- og björg­un­ar­störf­um. Land­helg­is­gæslan ítrekar þó að „engin dæmi eru um að loft­för stofn­un­ar­innar hafi verið nýtt í einka­er­ind­um.“

For­sæt­is­ráðu­neytið veitti einnig svar við þessum lið og sagði að farið yrði yfir fyr­ir­hug­aðar verk­lags­reglur um notkun loft­fara Gæsl­unnar í sam­starfi við dóms­mála­ráðu­neyt­ið.

Þá kemur einnig fram í svari ráðu­neyt­is­ins að fyr­ir­hugað sé, við end­ur­skoðun siða­reglna ráð­herra sem á sér nú stað við upp­haf kjör­tíma­bils, „að hnykkja á þeirri meg­in­reglu að ráð­herrar hafi ekki einka­not af gæðum starfs­ins. Meðal ann­ars verður skoðað hvort þar megi nefna dæmi um afnot af sam­göngu­tækj­u­m.“