Þar skiptir fjár­magns­kostn­að­ur, greiðsla á þeim lánum sem voru tekin til að gera göng­in, mestu en rekstr­ar­kostn­aður þeirra (við­hald og rekst­ur, laun starfs­manna og inn­heimtu­kostn­að­ur) er um 23 pró­sent af velt­u. 

Hver ferð kostar 1.500 krónur

Vaðla­heið­ar­göng stytta vega­lengd­ina milli Akur­eyrar og Húsa­víkur um 16 kíló­metra. Ef keyrt er á 90 km/klst. með­al­hraða stytta göngin því leið­ina um ell­efu mín­út­ur. Enn er hægt að keyra gömlu leið­ina um Vík­ur­skarð og sleppa þannig við að greiða í göng­in, en vetr­ar­færð á þeim fjalla­vegi getur verið erf­ið. Í júlí 2019 greindi DV frá því að rekstur gang­ana hefði valdið von­brigðum og að tekjur væru umtals­vert undir áætl­­un. Rekstr­­ar­­fé­lag gang­ana hefði áætlað að um 90 pró­sent af umferð um svæðið myndi fara í gegnum göngin en raunin hafi verið um 70 pró­­sent. Aðrir keyrðu áfram um Vík­­­ur­­skarð. Á árinu 2020, sem er síð­ustu birtu tölur um ferðir á svæð­inu, fór um fimmt­ungur allra sem keyrðu þar um Vík­ur­skarð frekar en göng­in. 

Verð í göngin fyrir fólks­bíla (yfir 90 pró­sent allra ferða um þau eru farin á slík­um) var lækkað árið 2020 úr 2.500 í 1.500 krónur fyrir staka ferð og afslátt­ar­kjör voru einnig ein­föld­um. Flutn­inga­bílar borga nú 2.500 til 5.200 krónur á ferð eftir stærð. Einnig er hægt að skrá sig í áskrift, en það kostar 21.000 krónur á mán­uði. Auk þess er hægt að kaupa tíu stakar ferðir á 12.500 krónur eða 50 stakar ferðir á 40.000 þús­und krón­ur.

Sé keyrt í gegnum göngin án þess að vera búinn að borga fer inn­heimtu­seð­ill í heima­banka eig­anda bíls­ins ásamt inn­heimtu­gjald­i. 

Sum öku­tæki greiða ekki fyrir að keyra í gegnum göng­in. Þar er um að ræða til dæmis lög­reglu­bif­reið­ar, sjúkra­bif­reið­ar, bif­reiðar björg­un­ar­sveita og öku­tæki Vega­gerð­ar­inn­ar. Ferðir þeirra eru þó taldar með þegar umferð um göngin er reikn­uð. 

Átti að verða einka­fram­kvæmd

En spólum aðeins aft­ur. Rætt hafði verið um Vaðla­heið­ar­göng sem sam­göngu­úr­bót milli stærstu þétt­býl­is­svæða á Norð­ur­landi í ára­tugi áður en þau komust á skrið, eða allt frá árinu 1990. Á upp­gangs­tím­anum eftir ald­ar­mót var félagið Greið leið stofnað af sveit­ar­fé­lögum á svæð­inu og fjár­fest­inga­fé­lag­inu KEA. Lagt var í allskyns vinnu til að reyna að koma fram­kvæmd­inni á kopp­inn sem mögu­legri einka­fram­kvæmd, sem þyrfti þá ekki að lúta lög­málum sam­göngu­á­ætl­un­ar, sem ákveður röð þeirra sam­göngu­fram­kvæmda sem ríkið fjár­magn­ar. Með öðrum orðum væri hægt að ráð­ast fyrr í einka­fram­kvæmd, sem yrði fjár­mögnuð með veggjöld­um, en að bíða eftir því að tími gangn­anna myndi koma á sam­göngu­á­ætl­un. 

Á árunum 2009 og 2010, eftir banka­hrun, ákvað ​​ís­lenska ríkið að kanna hvort fýsi­legt væri að ráð­­ast í gerð Vaðla­heið­­­­ar­­­­ganga í einka­fram­­­­kvæmd.

Leitað var til íslenskra líf­eyr­is­­­­sjóða um að koma að fjár­­­­­­­mögnun verk­efn­is­ins en ekki náð­ist saman um slíkt. Sjóð­irnir töldu verk­efnið ein­fald­lega ekki ganga upp fjár­hags­lega. 

Því ákvað þáver­andi rík­­­­is­­­­stjórn Sam­­­­fylk­ingar og Vinstri grænna að verk­efnið yrði fjár­­­­­­­magnað af rík­­­­is­­­­sjóði til skamms tíma en síðar yrði leitað á almennan markað að lang­­­­tíma­fjár­­­­­­­mögn­un. Verk­efnið átti að verða aðlað­andi fyrir fjár­­­­­­­festa m.a. vegna þess að fjár­­­­­­­mögn­unin átti að verða rekstr­­­­ar­­­­lega sjálf­­­­bær með inn­­­­heimtu veggjalds. 

Sér­lög sam­þykkt af minni­hluta þing­manna

Í júní 2012 sam­­­­þykkti Alþingi svo sér­lög um gerð jarð­­­­ganga undir Vaðla­heiði. Það var gert með atkvæðum minni­hluta þing­manna, 29 af 63 sögðu já. Þrettán þing­menn kusu gegn lög­un­um, 16 voru fjar­staddir og fimm sátu hjá.

Þau veittu þáver­andi fjár­mála­ráð­herra, Odd­nýju Harð­ar­dótt­ur, heim­ild til að fjár­magna gerð gangn­anna fyrir hönd rík­is­sjóðs. Með því var kom­ist fram­hjá lögum um rík­is­á­byrgð­ir, sem hefðu ekki heim­ilað slíkan gjörn­in. Í skýrslu sem Rík­is­end­ur­skoðun birti árið 2015 var þetta verk­lag gagn­rýnt harð­lega. Þar stóð orð­rétt: „Rík­­is­end­­ur­­skoðun geldur var­hug við þessu verk­lag­i.“

Í lög­unum fólst að rík­­­­is­­­­sjóður gat lánað allt að 8,7 millj­­­­arða króna til verk­efn­is­ins, á því verð­lagi sem var í lok árs 2011. Vextir á lán­unum voru allt að 3,7 pró­­­­sent og átti það fé að duga fyrir stofn­­­­kostn­aði. Sér­­­­stakt félag var stofnað utan um fram­­­­kvæmd­ina, Vaðla­heið­­­­ar­­­­göng ehf. Meiri­hluta­eig­andi þess félags með 66 pró­­sent eign­­ar­hlut hefur verið Greið leið ehf., sem er nú meðal ann­­ars í eigu Akur­eyr­­­­ar­bæj­­­­­­­ar, fjár­­­­­­­fest­ing­­­­ar­­­­fé­lags­ins KEA, Útgerð­­­­ar­­­­fé­lags Akur­eyr­inga (sem er í eigu Sam­herja hf.) og ann­­arra minni sveit­­ar­­fé­laga á Norð­­ur­landi. Minn­i­hluta­eig­andi í félag­inu hefur verið íslenska rík­­ið, sem á 33 pró­­sent. Það mun nú eign­ast félagið að mestu, eftir að hafa breytt fimm millj­örðum króna í nýtt hluta­fé. Aðrir hlut­hafar munu ekki taka þátt í þeirri hluta­fjár­aukn­ingu, sam­kvæmt því sem fram kemur í síð­asta árs­reikn­ingi Greiðrar leið­ar.

Gert var ráð fyrir að fram­­­­kvæmdum yrði lokið í árs­­­­lok 2016 og að ganga­gröftur myndi klár­­­­ast í sept­­­­em­ber 2015. Vand­ræði vegna mik­ils vatnsleka gerðu það að verkum að göngin voru á end­­anum ekki opnuð fyrr en í des­em­ber 2018. 

Vant­aði 4,7 millj­arða króna til við­bótar

Áður en göngin voru opn­uð, nánar til­tekið í mars 2017, var greint frá því að það vant­aði umtals­vert fé til að klára gerð Vaðla­heið­­­ar­­­ganga. Þáver­andi rík­is­stjórn Sjálf­stæð­is­flokks, Við­reisnar og Bjartrar fram­tíðar ákvað að ríkið myndi hækka láns­heim­ild Vaðla­heið­ar­ganga um allt að 4,7 millj­arða króna til við­bótar við þá 8,7 millj­arða króna sem ríkið skuld­batt sig upp­haf­lega til að leggja til fram­kvæmd­ar­innar svo hægt yrði að ljúka vinnu við gerð gang­anna. Aðrir hlut­haf­ar, þ.e. eig­endur Greiðrar leið­ar, lögðu ekki fram nýtt hlutafé né láns­fé. 

Sú rík­is­stjórn ákvað þó að láta vinna úttekt­­ar­­skýrslu um gerð Vaðla­heið­ar­ganga í ljósi þeirra við­bót­ar­fjár­út­láta. Í skýrsl­unni, sem var skilað í ágúst 2017, var kom­ist að þeirri nið­­ur­­stöðu að fram­­kvæmdin gæti ekki talist eig­in­­leg einka­fram­­kvæmd. Í raun væru hún rík­­is­fram­­kvæmd þótt upp­­haf­­lega hefði hún ekki verið kynnt sem slík til að þurfa ekki að lúta for­­gangs­röðun sam­­göng­u­á­ætl­­un­­ar. Frá því að lög um gerð gang­anna voru sett hafi íslenska ríkið borið meg­in­á­hættu af Vaðla­heið­­ar­­göngum í formi fram­­kvæmda­láns til verks­ins.

Tekjur undir áætl­unum frá byrjun

Á fyrsta heila starfs­ári Vaðla­heið­ar­ganga hf. eftir opnun gang­anna, voru tekjur félags­ins „nokkuð undir áætl­unum stjórn­enda vegna minni umferðar en áætl­aðar var auk þess sem sam­setn­ing tekna er með öðrum hætti en gert var ráð fyr­ir,“ sam­kvæmt því sem fram kemur í árs­reikn­ingi þess árs. Á árinu 2019 heim­sóttu þó yfir tvær millj­ónir ferða­manna Ísland, en von­ast hafði verið til að slíkir myndu verða mik­il­vægir í tekju­öflun gangn­anna. 

Næstu tvö árin voru lituð af kór­ónu­veiru­far­aldr­in­um, sem óhjá­kvæmi­lega hafði mikið og nei­kvæð áhrif á rekstur Vaðla­heið­ar­ganga. Í árs­reikn­ingi síð­asta árs segir að þau áhrif hafi „fyrst og fremst fram í sam­drætti tekna félags­ins vegna sölu á veggjaldi um Vaðla­heið­ar­göng sem lækk­uðu um 27 pró­sent á milli áranna 2019 og 2020. Tekjur vegna sölu veggjalds juk­ust svo nokkuð milli áranna 2020 og 2021 en hafa þó að krónu­tölu ekki náð þeim tekjum sem voru á árinu 2019. 

Að mati stjórn­enda félags­ins munu áhrif far­ald­urs­ins hvað varðar umferð um göngin fara minnk­andi á árinu 2022 sam­hliða dvínun far­ald­urs­ins og horft til þess að umferð hefur auk­ist umtals­vert á milli áranna 2021 og 2022. Í því sam­bandi er horft til þess að veru­leg umferð­ar­aukn­ing hefur verið á fyrstu 5 mán­uðum árs­ins 2022 sam­an­borið við árið 2021 auk þess sem spár um fjölda erlendra ferða­manna til Íslands sam­an­borið við fyrra ár gefa vís­bend­ingu um veru­lega umferð­ar­aukn­ingu vegna þess, þegar líður tekur á sum­arið og inná haust­ið.“

Skulda rík­inu tæp­lega 20 millj­arða króna

Á fjár­lögum árs­ins 2020 var rík­inu veitt heim­ild til að breyta skuldum Vaðla­heið­ar­ganga við rík­is­sjóð í nýtt hluta­fé. Í mars á því ári hófust svo við­ræður um fjár­hags­lega end­ur­skipu­lagn­ingu félags­ins til að hægt væri að tryggja rekstr­ar­hæfi þess til fram­tíð­ar. Gjald­dagi skulda Vaðla­heið­ar­ganga við rík­is­sjóð var 1. maí í fyrra. Félagið hafði skuld­bundið sig til þess að end­ur­greiða rík­is­sjóði að fullu, ásamt áföllnum vöxtum með einni greiðslu, þann dag. 

Þegar kom að honum var inn­heimtu­að­gerðum frestað í ljósi þess að enn væri verið að vinna að fjár­hags­legri end­ur­skipu­lagn­ingu. Líkt og áður sagði námu skuld­irnar 19,7 millj­örðum króna í lok síð­asta árs. Upp­haf­lega áttu göngin að kosta 8,7 millj­arða króna á verð­lagi árs­ins 2011, sem er í dag um 11,6 millj­arðar króna. Því skuld­uðu Vaðla­heið­ar­göng rík­is­sjóði 8,1 millj­arði krónur meira en til stóð að hann myndi lána í upp­hafi í verkið um síð­ustu ára­mót.

Ríkið átti að fá allt sitt til baka þremur árum eftir að rekstur gangn­anna hóf­st, en for­sendur gerðu ráð fyrir að fram­kvæmda­lánið frá rík­inu yrði þá end­ur­fjár­magnað með útgáfu skulda­bréfs á mark­aði og að rekstr­ar­hagn­aður þeirra myndi standa undir greiðslu þess. 

Það skulda­bréf átt svo að greið­ast upp í síð­asta lagi árið 2045, sam­kvæmt mati á greiðslu­getu og for­sendum sem unnið var fyrir fjár­mála­ráðu­neytið í byrjun árs 2012. 

Það var hins vegar ekki gefið út neitt skulda­bréf. For­sendur fyrir því voru ekki til stað­ar, tekjur ekki nægj­an­lega miklar, kostn­aður mun meiri en lagt var upp með og áhugi fjár­festa á að kaupa slíka afurð eng­inn. 

Þess í stað hefur ríkið breytt fimm millj­örðum króna af skuld­inni í nýtt hlutafé og stað­fest hlut­verk sitt sem eini lang­tíma­lán­veit­andi, og fjár­magn­andi, Vaðla­heið­ar­ganga með því að lengja í lánum félags­ins um 36 ár, eða til 15. febr­úar 2057.