Í Póllandi standa nú yfir athyglisverðar deilur, en á mánudag frysti dómstóll í höfuðborginni Varsjá kaup olíufélagsins PKN Orlen á útgáfufélaginu Polska Press Group, sem er eitt stærsta einkarekna fjölmiðlafyrirtæki landsins. Það gefur út 20 staðbundin dagblöð, fjölmörg vikurit af ýmsu tagi og er einnig með umsvifamikla útgáfu á netinu.
Olíufélagið er stærsta fyrirtæki Póllands. Það er í 27,5 prósent eigu ríkis og með sterk tengsl við stjórnvöld. Stjórnarandstæðingar hafa horft á kaup þess á Polska Press sem enn eina aðgerðina sem miðar að því að sölsa stofnanir í landinu undir hæl ráðandi afla, stjórnarflokksins Laga og réttlætis (PiS). Orlen hefur neitað þessu og segir kaupin eingöngu fara fram á viðskiptalegum forsendum.
Daniel Obajtek, forstjóri Orlen, er þó með sterk tengsl við ráðandi öfl í landinu. Vefritið Visegrád Post lýsir risi hans frá því að PiS komst til valda árið 2015 sem allt að því stjarnfræðilegu. Í nýlegri umfjöllun segir að álitsgjafar lýsi honum sem einum nánasta trúnaðarmanni Jaroslaws Kaczynski, leiðtoga PiS. Hann sé jafnvel talinn hafa meira vald en almennir ráðherrar í ríkisstjórn landsins og nýlega hafi verið á kreiki sögusagnir (sem var neitað) um að hann væri við það að taka við sem forsætisráðherra landsins af Mateusz Morawiecki.
Stjórnvöld vilja koma pólskum miðlum í pólska eigu
Kaup Orlen á Polska Press voru undirrituð með fyrirvara um samþykki pólsku samkeppnis- og neytendamálastofnunarinnar (UOKiK) í desembermánuði, en Polska Press var áður í eigu þýska útgáfufélagsins Verlagsgruppe Passau.
Stjórnvöld í Póllandi hafa verið opinská með að þau vilji að fjölmiðlar í landinu séu í pólskri eigu. Hafa ráðamenn farið fram með kenningar þess efnis að miðlar í eigu útlendinga, sem séu allt of margir, stundi andpólskan áróður. Ákveðnir miðlar, sem hafa verið gagnrýnir á þróun mála og stefnu ríkisstjórnarinnar í Póllandi undanfarin ár, séu að ganga erinda Evrópusambandsins eða Bandaríkjanna.
Á sama tíma hafa ráðandi öfl í Póllandi hert mjög tök sín á ríkisreknum fjölmiðlum undanfarin ár, raunar svo mjög að fyrir löngu hafa fréttamenn þar sjálfir ljáð máls á því að þeim líði eins og þeir séu að starfa fyrir áróðursvél PiS. Margir blaða- og fréttamenn hafa hætt á ríkismiðlunum vegna óboðlegra starfsaðstæðna, eða verið látnir fara fyrir að láta illa að stjórn.
Frá árinu 2015 hefur Pólland fallið úr 18. sæti niður í 62. sæti á fjölmiðlafrelsismælikvarða Blaðamanna án landamæra, World Press Freedom Index.
Umboðsmaður kærði ákvörðun samkeppnisstofnunarinnar
Ekki leit út fyrir annað en að kaupin á Polska Press væru að ganga í gegn í febrúarmánuði, en þá kom grænt ljós frá samkeppnismálastofnuninni. Adam Bodnar, sem gegnir embætti umboðsmanns mannréttinda og er skipaður í það embætti af þinginu, greip þá til sinna ráða.
Hann kærði ákvörðun samkeppnisstofnunarinnar og sagði stofnunina ekki hafa skoðað hvort kaup Orlen á Polska Press myndu hafa skaðleg áhrif á fjölmiðlafrelsi í Póllandi. Dómstóllinn í Varsjá féllst á að frysta kaupin af þessum sökum og ógilti ákvörðun UOKiK.
Í umfjöllun Politico um málið segir að samkeppnisstofnunin hafi svarað þessari niðurstöðu með því að gagnrýna dómstólinn, sem hefði með þessari ákvörðun sinni sett vafasamt fordæmi. Í yfirlýsingu stofnunarinnar hefði komið fram að það væri utan hennar hæfnisviðs að meta hvort viðskipti hefðu skaðleg áhrif á fjölmiðlafrelsi.
Óljóst er hvert framhaldið á þessari sögu verður – en Obajtek, forstjóri Orlen, sagði dómstólinn hreinlega ekki hafa vald til þess að stöðva kaup félagsins á Polska Press, þar sem þau hafi formlega gengið í geng þegar í upphafi marsmánaðar. Á Twitter-reikningi sínum lýsti Obajtek því yfir að ákvörðun dómstólsins skipti í rauninni engu máli.
Síðasta verk umboðsmannsins?
Það gæti orðið síðasta verk Bodnar sem umboðsmanns mannréttinda í Póllandi að leggja stein í götu þessara viðskipta, þó ef til vill verði það bara tímabundið. Fimm ára skipan hans rann formlega út í septembermánuði og mikið þrátefli hefur verið í pólska þinginu um hver skuli taka við af honum, allar götur síðan.
Samþykkja þarf nýjan umboðsmann í báðum deildum þingsins. Stjórnarandstaðan, sem er með nauman meirihluta í efri deildinni, hefur neitað að samþykkja fulltrúa sem neðri deild þingsins, þar sem stjórnarliðar hafa meirihluta, tilnefnir.
Bodnar hefur ákveðið að halda áfram að sinna sínum störfum á meðan ekki er búið að útkljá málin, en lög segja til um að þannig eigi hlutirnir að ganga fyrir sig.
Það er hins vegar umdeilt á sviði stjórnmálanna. Stjórnlagadómstóll Póllands mun á morgun, fimmtudag, kveða upp úrskurð um það hvort Bodnar megi starfa áfram þar til eftirmaður hans er fundinn. Stjórnarliðar eru að láta reyna á lögin sem heimila Bodnar að starfa eftir skipunartíma sinn.
Feneyjanefndin, ráðgjafahópur Evrópuráðsins um stjórnarskrártengd málefni, lýsti yfir þungum áhyggjum af stöðu mála skömmu eftir að skipan Bodnar rann út síðasta haust og sagði það vega að réttindum pólskra borgara og annara íbúa landsins ef embætti umboðsmanns fengi ekki að starfa eðlilega.
Í frétt AP-fréttastofunnar um afstöðu Feneyjanefndarinnar segir að embætti umboðsmannsins hafi verið nánast eina stofnun pólska ríkisins sem staðið hafi sjálfstæð í gegnum stjórnartíð Laga og réttlætis, þar sem jafnvel dómsvaldið hefur færst undir hæl framkvæmdavaldsins.
Stjórnarliðar hafa hins vegar sumir sakað Bodnar um að vera málpípa stjórnarandstöðunnar – jafnvel flugumaður erlendra ríkja.
