Alls sóttu þrettán manns um emb­ætt­ið. Hæf­is­nefnd mat fjóra umsækj­endur mjög hæfa til þess að gegna því og Lilja boð­aði þá fjóra umsækj­endur í við­tal. Í kjöl­far þeirra við­tala var það mat Lilju að Páll væri hæf­astur umsækj­enda. 

Ekki metin á meðal þeirra hæf­ustu

Einn umsækj­enda, Haf­dís Helga Ólafs­dótt­ir, skrif­stofu­stjóri í for­sæt­is­ráðu­neyt­inu, var að mati hæf­is­nefnd­ar­innar ekki talin ein af fjórum hæf­ustu umsækj­end­um. Hún sendi tölvu­póst til mennta- og menn­ing­ar­mála­ráðu­neyt­is­ins 12. nóv­em­ber 2019 og óskaði eftir rök­stuðn­ingi fyrir ákvörðun um skip­un­ina og öllum gögnum máls­ins. Ráðu­neytið neit­aði upp­haf­lega að verða við ósk hennar um að afhenda öll gögn máls­ins og bar fyrir sig að einka­hags­munir ann­arra væru rík­ari en Haf­dísar í mál­inu. Hún gafst þó ekki upp og á end­an­um, eftir að Haf­dís hafði gert athuga­semdir við afhend­ingu gagna og sent þrjár ítrek­anir um beiðni sína, fékk hún öll gögn máls­ins afhent 13. jan­úar 2020. 

Á grund­velli þeirra gagna sem fyrir lágu taldi Haf­dís ljóst að reynslu­minni og minna mennt­aður karl­maður hefði verið ráðin í starfið sem hún sótt­ist eft­ir. Gögnin hafi sýnt að ráðn­ing­ar­ferlið hefði ekki verið í sam­ræmi við ákvæði laga og reglna og Haf­dís taldi sig ekki hafa fengið sann­gjarna og óhlut­dræga með­höndlun af hálfu ráðu­neyt­is­ins. Hún ákvað að kæra málið til kæru­nefndar jafn­rétt­is­mála.

Í kærunni kom meðal ann­ars fram, auk ofan­greinds, að  Haf­dís teldi að við með­ferð máls­ins hafi vís­vit­andi verið gert lítið úr hæfni henn­ar, menntun og reynslu, en að sama skapi hafi verið gert meira úr reynslu Páls á ákveðnum sviðum en efni hafi staðið til. Haf­dís taldi sig búa yfir frek­ari menntun og meiri og fjöl­breytt­ari starfs­reynslu og væri því hæf­ari en Páll.

For­mað­ur­inn í fjöl­mörgum nefndum

Hæf­is­nefndin sem ákvað að Haf­dís væri ekki á meðal fjög­urra hæf­ustu umsækj­enda um stöðu ráðu­neyt­is­stjóra sam­an­stóð af Ein­ari Huga Bjarna­syni lög­manni, sem var for­maður henn­ar, Krist­ínu Ing­ólfs­dótt­ur, fyrr­ver­andi rektor Háskóla Íslands, og Guð­ríði Sig­urð­ar­dótt­ur, sér­fræð­ingi í ráðn­ing­um. 

Einar Hugi hefur gegnt ýmsum trún­að­ar­störfum fyrir Lilju og hefur verið full­trúi Fram­sókn­ar­flokks­ins í minnst sjö öðrum nefndum. Fram á mitt ár í fyrra hafði ráðu­neytið greitt honum alls 15,5 millj­ónir króna fyrir lög­­­­fræð­i­ráð­­­­gjöf og nefnd­­­­ar­­­­setu á vegum ráðu­­­­neyt­is­ins á kjör­tíma­bil­inu. Einar Hugi var á sínum tíma full­trúi Fram­sókn­ar­flokks­ins í Stjórn­ar­skrár­nefnd og sat með Lilju í sér­fræði­hóp for­sæt­is­ráð­herra um skulda­vanda heim­il­anna þegar Sig­mundur Davíð Gunn­laugs­son gegndi þeirri stöðu árið 2013, og Lilja var lánuð úr Seðla­banka Íslands til for­sæt­is­ráðu­neyt­is­ins til að starfa með Sig­mundi Dav­íð.

Á meðal þeirra nefnda sem Einar Hugi situr í er fjöl­miðla­nefnd, þar sem hann er for­mað­ur. Hann var skip­aður í þá stöðu í nóv­em­ber 2019, á svip­uðum tíma og til­kynnt var um nýjan ráðu­neyt­is­stjóra í mennta- og menn­ing­ar­mála­ráðu­neyt­inu. Við skipan hans í þá stöðu fór Lilja gegn  lög­­­­fræð­i­ráð­­­­gjöf og nefnd­­­­ar­­­­setu á vegum ráðu­­­­neyt­is­ins sem sett var fram í minn­is­blaði. Þeir mæltu með að Hall­dóra Þor­steins­dóttir yrði gerð að for­manni. Hún hafði áður átt sæti í nefnd­inni og verið þar vara­for­mað­ur. 

Ákvörðun Lilju var víða gagn­rýnd bæði fyrir það að skipa Einar Huga, sem hefur litla sem enga reynslu á sviði fjöl­miðla­rétt­ar, í stöð­una, og vegna þess að með skipan hans var sam­setn­ing stjórn­ar­innar þannig að þrír karlar sátu í henni, en ein kona. Kynja­hlut­föll hefðu verið jöfn ef Hall­dóra hefði verið skip­uð.  

Braut gegn jafn­rétt­islögum

Skemmst er frá því að segja að kæru­nefnd jafn­rétt­is­mála komst að þeirri nið­ur­stöðu, í úrskurði sem er dag­settur í lok maí 2020, að Lilja hefði brotið jafn­rétt­islög við skipun Páls í emb­ætti ráðu­neyt­is­stjóra í ráðu­neyti sín­u. 

Að mati kæru­nefnd­ar­innar gætti ýmissa ann­marka af hálfu hæfn­is­nefnd­ar­innar við mat á Haf­dísi ann­ars vegar og Páli hins veg­ar. Þannig hefði hæfn­is­nefndin til að mynda van­metið Haf­dísi í sam­an­burði við Pál varð­andi mennt­un, reynslu af opin­berri stjórn­sýslu, leið­toga­hæfi­leika og  hæfni  til­ að tjá sig í rit­i.  Allt  hefð­u þetta ver­ið ­for­taks­laus skil­yrð­i ­sem birtu­st í aug­lýs­ing­unni um emb­ætt­ið. 

Hvað mennt­un­ar­þátt­inn varð­aði tók kæru­nefndin fram að með hlið­sjón af eðli starfs ráðu­neyt­is­stjóra og lýs­ingu á því í aug­lýs­ingu um emb­ættið yrði guð­fræði­menntun Páls ekki talin nýt­ast með sama hætti og grunn­nám Haf­dísar í lög­fræði í slíku starfi. Hvað varðar mats­flokk­inn reynsla  af opin­berri stjórn­sýslu tók kæru­nefnd­in  fram  að  ljóst  væri  að  Haf­dís  ætti  að  baki  lengri  reynslu  af  opin­berri stjórn­sýslu  en  Páll  og  að  hún  hafi  aflað  sér  reynslu  og þekk­ingar sem hafi „veru­legt vægi í opin­berri stjórn­sýslu að því marki sem hún nýt­ist í störfum ráðu­neyt­is­stjóra“.

Haf­dís hafi því staðið Páli framar í emb­ætt­ið.

Heilt yfir var það mat kæru­nefnd­ar­innar að ekki hefði tek­ist að sýna fram á að aðrar ástæður en kyn hefðu legið til grund­vall­ar á­kvörð­un um skip­un í emb­ætt­ið og hefði mennta- og menn­ing­ar­mála­ráð­herra því brotið gegn jafn­rétt­islög­um.

Nokkrir aðrir brotið gegn jafn­rétt­islögum

Lilja er sann­ar­lega ekki fyrsti ráð­herr­ann sem ger­ist sekur um að brjóta jafn­rétt­islög. Ögmundur Jón­a­s­­son gerði það þegar hann var inn­­an­­rík­­is­ráð­herra og skip­aði sýslu­­mann á Húsa­vík árið 2012.  Jóhanna Sig­­urð­­ar­dótt­ir, þá for­­sæt­is­ráð­herra, braut gegn jafn­rétt­islögum þegar hún skip­aði karl í emb­ætti skrif­­stofu­­stjóra á skrif­­stofu stjórn­­­sýslu og þró­unar árið 2011. Þegar það gerð­ist tók Bjarni Bene­dikts­son, for­maður Sjálf­stæð­is­flokks, málið upp í óund­ir­búnum fyr­ir­spurna­tíma. Í ræðu sinni sagði Bjarni meðal ann­ars: „Stað­­reynd máls­ins er hins vegar sú að það blasir við allri þjóð­inni að for­­sæt­is­ráð­herra hlýtur að vera að íhuga afsögn vegna þessa máls og fyrstu við­brögð hennar við nið­­ur­­stöðu kæru­­nefnd­­ar­innar ganga alger­­lega í ber­högg við einn meg­in­til­­gang þess frum­varps sem varð að jafn­­rétt­is­lögum fyrir fáum árum, t.d. um að úrskurðir kæru­­nefnd­­ar­innar væru bind­and­i.“ 

Jóhanna taldi ekki til­efni til að segja af sér. 

Nokkrum árum síð­ar, vorið 2017, var Bjarni for­sæt­is­ráð­herra. Þá komst kæru­nefnd jafn­rétt­is­mála að þeirri nið­ur­stöðu að hann hefði, sem fjár­mála- og efna­hags­ráð­herra árið áður, brotið jafn­rétt­islög þegar hann valdi karl­mann sem starf­aði í ráðu­neyti hans í emb­ætti skrif­­stofu­­stjóra á skrif­­stofu opin­berra fjár­­­mála. 

Lilja er hins vegar fyrsti ráð­herr­ann sem ákvað að una ekki nið­ur­stöðu kæru­nefndar jafn­rétt­is­mála og höfða þess í stað mál per­sónu­lega gegn Haf­dísi í nafni íslenska rík­is­ins. 

Þegar greint var frá þeirri ákvörðun Lilju að stefna Haf­dísi kom fram að sú ákvörðun hefði verið tekin eftir að ráð­herr­ann hefði aflað sér lög­­­fræð­i­á­lita sem bent hefðu á laga­­­lega ann­­­­marka í úrskurði kæru­­­­nefnd­­­­ar­inn­­­­ar. Úrskurð­­­­ur­inn byði upp á laga­­­­lega óvissu í tengslum við það ferli sem unnið sé eftir við skipan emb­ætt­is­­­­manna. Þeirri laga­ó­vissu vildi Lilja eyða. ­

Kjarn­inn óskaði eftir því í byrjun að fá umrædd lög­­­fræð­i­á­lit sem stefnan byggir á og ekki hefur verið upp­lýst hverjir unnu afhent, en var synj­að.  

Kjarn­inn kærði þá nið­­­ur­­­stöðu til úrskurð­­­ar­­­nefndar um upp­­­lýs­inga­­­mál sem komst að þeirri nið­­ur­­stöðu í ágúst að Lilja þyrfti ekki að afhenda álit­in. 

Öllum mála­til­bún­aði hafnað

Hér­aðs­dómur Reykja­víkur birti dóm sinn í mál­inu síð­ast­lið­inn föstu­dag, 5. mars. Hann er afdrátt­ar­laus og hafnar öllum laga­legum aðfinnslum Lilju við nið­ur­stöðu kæru­nefndar jafn­rétt­is­mála. ­Sam­andregið var það nið­ur­staða dóms­ins að „ekki hafi verið fyrir hendi neinir ann­markar á máls­með­ferð kæru­nefnd­ar­innar sem leitt geti til ógild­ingar á úrskurði henn­ar.“ 

Kæru­nefndin hefði byggt úrskurð sinn á ákvæðum laga og mál­efna­legum sjón­ar­mið­um, beitt lög­mætum aðferðum í úrlausn sinni og  rök­studdi  nið­ur­stöðu  sína ítar­lega. „Þá verður nefndin ekki talin hafa farið út fyrir vald­svið sitt eða verk­svið, hvorki við mat á ein­stökum hæfn­is­þáttum eða við heild­ar­skoð­un  á ráðn­ing­ar­ferl­inu. Verður nefndin því ekki talin hafa gengið of langt við end­ur­skoðun á mati veit­ing­ar­valds­hafans. Þannig  standa  eng­in  rök  til  þess  að ó­gilda úr­skurð ­nefnd­ar­inn­ar. ­Dóm­ur­inn hafn­ar því kröfu stefn­anda, íslenska rík­is­ins, um að úrskurður kæru­nefndar jafn­rétt­is­mála[...]verði felldur úr gild­i.“

Allur máls­kostn­aður Haf­dís­ar, alls 4,5 millj­ónir króna, greið­ist úr rík­is­sjóð­i. 

Ákvörðun um áfrýjun á nokkrum klukku­stundum

Nokkrum klukku­stundum eftir að dóm­ur­inn lá fyrir feng­ust þær upp­lýs­ingar frá mennta- og menn­ing­ar­mála­ráðu­neyt­inu að dómnum yrði áfrýjað til Lands­rétt­ar. Sam­hliða sagði ráðu­neytið að Lilja ætl­aði ekki að tjá sig um nið­ur­stöðu hér­aðs­dóms Reykja­víkur á meðan að á áfrýj­un­ar­ferl­inu stend­ur. Allar líkur standa til þess að það ferli muni teygja sig fram yfir kom­andi þing­kosn­ing­ar, sem fara fram 25. sept­em­ber næst­kom­and­i. 

Katrín Jak­obs­dóttir for­sæt­is­ráð­herra og ráð­herra jafn­rétt­is­mála greindi frá því í gær, þriðju­dag, í við­tali við Vísi að ákvörð­unin um að áfrýja mál­inu væri alfarið á for­ræði Lilju. „Þetta hefur ekki verið rætt við rík­is­stjórn­ar­borðið eftir að þessi dómur féll og ekki við mig eftir að þessi dómur féll.“

Lilja sjálf ákvað, þrátt fyrir fyrri yfir­lýs­ing­ar, að tjá sig um málið eftir rík­is­stjórn­ar­fund í gær­morg­un. Hún sagði við RÚV að ákvörð­unin um að stefna Haf­dísi hefði ekki verið létt­væg en að hún hafi verið „tekin í kjöl­far þess að ég fékk álit sér­fræð­inga á þessu sviði að rök­stuðn­ing­ur­inn á sínum tíma að hann hefði ekki verið full­nægj­andi. Það er að segja að kær­anda hefði verið mis­munað á grund­velli kyn­ferð­is.“ Það hafi verið hennar skylda að fara í ógild­ing­ar­mál á grund­velli þess sér­fræði­á­lits. Um lög­fræði­legt álita­mál væri að ræða. 

Aðspurð hvað hún myndi gera ef málið tap­að­ist í Lands­rétti sagði Lilja: „Við auð­vitað metum stöð­una þá eins og við gerum alltaf.“

Þannig liggur ljóst fyrir að ráð­herr­ann byggir ákvörðun sína um áfrýjun máls­ins á sömu lög­fræði­á­litum og mennta- og menn­ing­ar­mála­ráðu­neytið neitar að afhenda fjöl­miðlum eða upp­lýsa þá um hverjir unnu, og hér­aðs­dómur Reykja­víkur hefur sagt með dómi að sé lög­fræði­lega rangt.