Um framfarir og aðrar mýtur

Bókadómur um Framfarir: Tíu ástæður til að taka framtíðinni fagnandi.

Hrafn Malmquist 30. janúar 2018

Bókin Framfarir: Tíu ástæður til að taka framtíðinni fagnandi kom út á vegum Almenna bókafélagsins, BF – útgáfu og GAMMA Capital Management ehf. árið 2017. Bókin er skrifuð af sænskum sagnfræðingi, Johan Norberg, kom upprunalega út árið 2016 á ensku og er þýdd yfir á íslensku af Elínu Guðmundsdóttur.

Bókin er mjög aðgengileg. Efni hennar er sett fram með skýrum og auðlesanlegum hætti. Þessar tíu ástæður til þess að taka framtíðinni fagnandi fá hver sinn kafla þar sem framfarir á viðkomandi sviði eru raktar en þær eru; 1) fæða, 2) heilsa, 3) lífslíkur, 4) fátækt, 5) ofbeldi, 6) umhverfið, 7) læsi, 8) frelsi, 9) jafnrétti og 10) næsta kynslóð. Hver kafli telur um 20 bls., sem er þægilegur blaðsíðufjöldi aflestrar og telur bókin í heild 242 bls. með heimildatilvísunum.

Það er mikilvægt að halda á lofti þeim undraverðu framförum sem orðið hafa á sviði tækni, mannkyninu til heilla og Norberg ferst almennt vel úr hendi að tína til margvísleg dæmi til þess að gefa yfirlit yfir þróunina í hverjum viðfangskafla, til að mynda um mikilvægi Haber-Bosh ferlisins til áburðarframleiðslu, Hina grænu byltingu dr. Normans Borlaugs og bólusetningarlyf Maurice Hillemans.

Brengluð sýn á samtímann

Í blábyrjun bókarinnar telur Norberg upp margvísleg dæmi um bölsýni í samtímanum, og vitnar ýmsar heimildir því til stuðnings. Árið 1955 töldu 13% Svía aðstæður sínar óbærilegar, hálfri öld seinna var meira en helmingur Svía þessarar skoðunar. Einn helsti punktur bókarinnar, að það sé í eðli fjölmiðla leggja ofuráherslu á einstaka neikvæða hluti, sem brengli skynjun okkar á ástandi heimsins. “Slík skynjun elur á óttanum og fortíðarhyggjunni sem Donald Trump beitti í kosningabaráttu sinni fyrir nýafstaðnar forsetakosningar í Bandaríkjunum.” (Bls. 11)

Norberg bendir á að meðal almennings virðast vera við lýði ansi þrálátir neikvæðir fordómar um stöðu heimsins og þá sérstaklega virðist fólk í þróuðum löndum telja stöðuna í svokölluðum þróunarlöndum verri en hún í raun og veru er. Árið 2005 vann Norberg könnun fyrir hönd frjálshyggjuhugveituna Timbro sem sýndi að Svíar töldu stöðu fátæktar í heiminum og loftgæði í Svíþjóð mun verri en þau voru (enda þótt úrtakið hafi aðeins verið 1000 manns). "Þeir sem hlotið höfðu æðri menntun vissu enn minna um árangurinn sem náðst hafði í baráttunni við hungur og fátækt sem varð til þess að ég velti fyrir mér hversu gamlar og úreltar kennslubækurnar sem þeir lásu væru." (bls. 210). Þetta er áhugaverður punktur sem Norberg bendir á og samlandi hans, Hans Rosling hefur einnig sýnt fram á.

Það er umhverfið, auli!

Það er auðvelt að finna alvarleg aðsteðjandi umhverfismál. Hér eru tvö nýleg dæmi. Alvarlegur þurrkur í Cape Town, höfuðborg Suður-Afríku, hefur leitt til skömmtunar og því er spáð að vatnsbólin tæmist 18. apríl næstkomandi. Sífellt er að koma betur og betur í ljós hversu alvarlegt vandamál plastmengun er, vísindamenn eru í raun rétt að byrja að skilja umfang vandans.

Framfarir á níu af þessum tíu sviðum sem bókin fjallar um eru tiltölulega óumdeildar og auðvelt að finna heimildir því til stuðnings. Í miðri bókinni, í kaflanum Umhverfið, bregst Norberg hins vegar alvarlega bogalistin. Hann er augljóslega ekki sérlega fróður um umhverfismál og reiðir sig of mikið á bók bandaríska umhverfisvárskeptíkersins Ronald Baileys, The End of Doom: Environmental Renewal in the Twenty-first Century.

Þá eyðir Norberg töluverðu púðri í að gagnrýna í Rómarklúbbinn, einn fyrsta hóp umhverfisverndarsinna sem árið 1972 hlaut mikla athygli fyrir spár sínar um að auðlindir jarðar myndu hreinlega klárast innan skamms. Vandinn er að þó svo að stórgallaðar spár Rómarklúbbsins hafi ekki ræst þá segir það okkur ekkert um framfarir á sviði umhverfismála né stöðu umhverfismála í dag.

Hér á eftir ætla ég að rýna betur í sumar fullyrðingar Norbergs um stöðu umhverfismála í heiminum í dag og rökstyðja álit mitt á trúverðugleika þeirra. Ég hef þann háttinn á að vitna í málsgreinina í heild - svo lesandinn sjái heildarsamhengi tilvitnunarinnar, feitletra tiltekin atriði sem mér finnast aðfinnsluverð og fylgja þeim eftir með umfjöllun.

Gagnrýnisraddir hundsaðar

Einn helsti galli bókarinnar er að höfundurinn greinir lítt eða ekki sjónarmið þeirra sem líta framtíðina gagnrýnni augum. Á blaðsíðu 12 nefnir Norberg tvo rithöfunda sem hafa verið áberandi í umræðu um ástand heimsins og hvert við stefnum. Annars vegar vitnar hann í orð aðgerðasinnans Naomi Klein um að “siðmenningin stefni í óefni og að við séum að grafa undan lífsskilyrðum okkar á jörðinni”. Klein er þekkt fyrir að gagnrýna alþjóðlegan kapítalisma og neysluhyggju í bókum sínum No Logo og The Shock Doctrine sem áhugavert væri að heyra viðbrögð Norbergs við. Norberg velur hins vegar með klaufalegum hætti að vitna í viðtal við hana vegna nýjustu bókar hennar um um hlýnun jarðar, This Changes Everything. Erfitt er að skilja hvað nákvæmlega Norberg finnur að orðum Kleins sem hann vitnar í því Norberg segir sjálfur að hugsanlegar afleiðingar loftslagsbreytinga séu "alþjóðlegar hörmungar".

Hins vegar vitnar hann í blaðagrein frá árinu 2002 eftir breska heimspekinginn, John Gray, þar sem mannskepnan er sögð “homo rapiens tegund sem rænir, tortímir og siglir hraðbyri að endalokum siðmenningar.” Líkt og Klein, hefur Gray skrifað gagnrýnt um alþjóðlegan kapítalisma, bók hans False Dawn: The Delusions of Global Capitalism kom út 1998 og var endurútgefin eftir alþjóðlegu fjármálakreppuna. Áhugavert hefði verið að heyra viðbrögð Norbergs við gagnrýni Grays í þeirri bók en aftur velur Norberg klaufalega tilvísun til þess að vitna í án samhengis því áðurnefnd grein Johns Grays fjallar einmitt um líffræðilegan fjölbreytileika og tíðni tegundadauða. Er það undarlegt að tala um mannskepnuna sem "homo rapiens" í því samhengi að tegundir deyji út 100 falt tíðar af völdum hennar?

Norberg útskýrir ekki tilvitnanir sínar í skrif þeirra heldur virðist ganga út frá því að orðin ein og sér beri með sér hvers vegna ekki þurfi að taka mark á þeim. Þetta sé neikvætt tal - verið er að tala mannkynið niður. Það er synd því að bæði Klein og Gray hafa ýmislegt fram að færa, Gray kannski ekki síst hvað varðar heimspeki framfara hjá mannkyninu en hann gerir skýran greinarmun á tæknilegum framförum annars vegar og félagslegum hins vegar. En þetta reddast, segir Norberg, í niðurlagi kafla hans um umhverfið sýnir hann jákvæðni gagnvart framtíðinni sem jaðrar við óskhyggju: "Frumvandinn við hlýnun jarðar – hungur okkar í orku – er í reynd líka lausnin." (bls 133)

Úrvinnslu aðeins ábótavant

Það má setja lítillega út á einstaka stafsetningavillur og sömuleiðis uppsetningu heimildaskrár. Ef flett er upp á heimild byggt á fótnótunúmeri þá er í sumum tilfellum vísað í endurteknar heimildir með seinna nafni höfundar og ártali. Heimildir eru hins vegar skráðar eftir hinu íslenska kerfi þannig að fyrra nafnið kemur á undan og þarf þá að lesa áfram til þess að finna eftirnafnið. Þetta getur verið þreytandi, sér í lagi ef fleiri en ein heimild er í undir sömu fótnótu.

Heilt yfir nýtir Norberg ágætt safn heimilda. Þrjár bækur er vísað í öðrum fremur, sem Norberg viðurkennir tekur sjálfur fram í bókinni.

The Great Escape: Health, Wealth, and the Origins of Inequality (2015) eftir Angus Deaton
The Better Angels of Our Nature: A History of Violence and Humanity (2012) eftir Steven Pinker
The End of Doom: Environmental Renewal in the Twenty-first Century (2015) eftir Ronald Bailey

Einstaka óvandvirkni kemur fram í umfjöllun Norbergs. Sem dæmi má nefna að í kaflanum um hreinlæti (bls 40) segir Norberg frá skrautlegu en í raun sorglegu slysi (nefnt Erfurter Latrinensturz á þýsku) sem gerðist “árið 1183 [þegar] Friðrik II, keisari Hins heilaga rómverska ríkis, [hélt] mikla veislu þegar hirð hans dvaldist í kastala í Erfurt í Þýskalandi. Þegar borðhaldið stóð sem hægt tók gólfið að gefa sig og fjölmargir virðulegir gestur duttu niður í safnþróna. Margir drukknuðu í óþverranum.” Hið rétta er í fyrsta lagi að þetta gerðist árið 1184 og í öðru lagi að tilefnið mun ekki hafa verið veisla sem Friðrik II. hélt (hann fæddist ekki fyrr en 1194) heldur sáttafundur sem Heinrich VI. hélt til þess að sætta deilur um land á milli Lúðvíks III og Erkibiskupsins Konráðs I. Þessi ónákvæmni er auðvitað ekkert aðalatriði en sýnir óvandvirkni líkt og fleiri atriði úr bók hans.

Niðurstaða: Þrjár stjörnur af fimm.

Eyðing skóga

„Eyðing skóga hefur stöðvast í auðugum löndum [1]. Skógarsvæði Evrópu stækkuðu um meira en 0,3 af hundraði árlega frá 1990 til 2015. Í Bandaríkjunum stækkuðu skógar um 0,1 af hundraði á ári. Frá því snemma á tíunda áratug hefur hægt á skógeyðingu í heiminum úr 0,18 af hundraði í 0,008 af hundraði á ári [2]. Sannleikurinn er sá að skógar eru að vaxa aftur í mörgum þróunarlöndum. Í Kína eru skógarsvæði að stækka um meira en tvær milljónir hektara á ári [3]. Í Brasilíuhluta Amasonsvæðisins, sem lengi var næstum samnefnari fyrir skógeyðingu í heiminum, hefur dregið um sjötíu af hundraði úr eyðingu skóga frá árinu 2005.” (bls 117-8)

Í málsgreininni á undan fjallar Norberg stuttlega um það hvernig spár um áhrif súrs regns á skóglendi í Evrópu gengu ekki eftir. Takið eftir að höfuðáhersla Norbergs er á stöðu mála í auðugari ríkjum.
Heimild Norbergs er skýrsla Matvæla- og landbúnaðarstofnunar Sameinuðu þjóðanna frá árinu 2015. Í henni segir að hægt hafi á skógeyðingu sem nemur meira en helmingi, þ.e. að hraði skógaeyðingar hafi minnkað úr 0,18% og í 0,08% á ári en ekki 0,008% eins og Norberg vill láta vera. Það er auðvitað ánægjulegt að hægt hafi á skógareyðingu en hún er samt sem áður til staðar. Frá árinu 1990 hefur skóglendi á jörðu minnkað um 129 milljón hektara, sem er álíka að stærð og Suður-Afríka.
Norberg nefnir það land þar sem langsamlega mesta aukning varð á skóglendi á árabilinu 2010-2015, Kína, eða um rúmlega 1,5 milljónir hektara á ári að meðaltali. Kína er langt fyrir ofan næsta landa á lista landa sem bæta við sig skóglendi sem er Ástralía með að meðaltali rétt rúmlega þrjú hundruð þúsund hektara á ári. Staðreyndin er hins vegar sú að á árunum 2010-2015 minnkaði skóglendi í heiminum um 3,3 milljón hektara á ári að meðaltali. Það hafði vissulega dregið úr eyðingu skóga frá tíunda áratugnum þegar skógar eyddust um meira en tvöfalt meira á ári, 7,3 milljón hektara að meðtali á ári. Að öðru óbreyttu verður búið að eyða helmingi alls skóglendis á jörðinni á næstu 866 árum. Þá er rétt að benda á að ekki ríkir fullkomin samstaða um aðferðafræði Matvæla- og landbúnaðarstofnunar S.Þ., ein rannsókn komst t.d. að þeirri niðurstöðu að skógeyðing í hitabeltisskógum hefði aukist um 62% á tímabilinu 1990-2000 en ekki minnkað um 25% líkt og Matvæla- og landbúnaðarstofnun S.Þ. hélt fram.

Líffræðileg fjölbreytni

“Mannkynið hefur alltaf ógnað villtu líf og öðrum tegundum. Þegar hitabeltisregnskógar eru höggnir er búsvæðum fjölmargra tegunda eytt og ofveiði hefur farið illa með marga fiskstofna sem sumir hverjir hafa hrunið. Árið 1975 spáðu Paul og Anne Ehrlich því að um það bil helmingur allra lífverutegunda á jörðinni yrði útdauður þegar þetta er skrifað. Þar sem talið er að jörðin sé heimkynni á bilinu fimm til fimmtán milljóna tegunda ættu margar þeirra þegar að hafa dáið út. Samkvæmt lista Alþjóðlegu náttúruverndarsamtakanna (International Union for the Convervation of Nature) hafa einungis 709 tegundir dáið út frá 1500. [1] Flestar þessar tegundir hafa dáið út á afskekktum svæðum, svo sem á eyjum á hafi úti, og það bendir til þess að mörg afbrigði lífs séu sveigjanleg og geti flust til og lifað af í breyttu umhverfi.

Við verðum að muna að skráð tilvik jafngildir ekki fjölda tegunda sem hafa raunverulega dáið út þar sem við höfum ekki enn uppgötvað allar tegundir lífvera. [...] Við vitum að margt óþekkt - margar tegundir sem við höfum ekki einu sinni nöfn yfir - er [sic] að deyja út. En við vitum líka með vissu að án þéttbýlismyndunar, verndunar skóga og skilvirkari landbúnaðar væri allt miklu verra en það er. Og nú er smám saman að verið að friðlýsa mörg eftirsóknarverðustu svæðin með mestu líffræðilegu fjölbreytnina. [2]” (bls 118-9)

Hér vísar Norberg í Rauða lista IUCN yfir staðfest tegundir í hættu eða útdauðar. Þessi framsetning Norbergs að "einungis 709" tegundir hafi verið á listanum yfir útdauðar tegundir segir ekki alla söguna. Í nýlegri uppfærslu IUCN á listanum tilgreina þau 866 útdauðar tegundir, við þann lista má bæta 69 tegundum sem eru útdauð í náttúrunni. IUCN hefur aðeins metið stöðu 91.523 tegunda sem þýðir að rúmlega 1% dýrategunda séu orðin útdauð. Þannig að ef miðgildi áætlaðra tegunda á jörðinni er notað, 10 milljónir, og hlutfall útdauðra tegunda frá IUCN notað til að reikna út fjölda útdauðra tegunda á jörðinni væri niðurstaðan ((866+69)/91532)*10000000 = 102160. Ŕíflega hundrað þúsund útdauðar tegundir, þar af stærstur hluti mjög smágerðar lífverur sem ekki hafa enn verið tegundagreindar.
Það er mikilvægt að gera sér grein fyrir því að útdauði tegunda er hluti af náttúrulegri þróun. En hraði útdauða og manngerðar orsakir hans hafa ekki verið jafn alvarlegar og í seinni tíð. Vísindamenn hafa reynt að henda reiður á tíðni tegundadauða af mannavöldum, niðurstaða einnar rannsóknar frá 2014 var þúsundföld á við náttúrulega tíðni útdauða tegunda en önnur frá 2015 lækkaði það mat niður í hundraðföld. Norberg segir einfaldlega að við vitum að margar tegundir séu að deyja út en nefnir svo strax á móti að það hafi verið nauðsynlegur fórnarkostnaður framfara, sem séu að auka skilvirkni. En stóra spurningin er, hvort verið sé að bregðast nægilega við þessu vandamáli? Norberg svarar því ekki.

Hlýnun jarðar

“Ákafar umræður fara fram um hugsanlegar afleiðingar [aukningar koltvísýrings og annarra svokallaðra gróðurhúsalofttegunda] sem gætu orðið margvíslegar, allt frá litlum og jafnvel hagstæðum áhrifum að alþjóðlegum hörmungum. Mikið veltur á hversu mikið hitastigið mun hækka. Meiri koltvísýringur eykur framleiðslu lífmassa á heimsvísu og þrátt fyrir það sem við heyrum um hitabylgjur deyja fleiri af völdum kuldakasta en hlýinda. Næstum helmingi fleiri Bandaríkjamenn hafa dáið úr ofkólnun en ofhitnun árin 1979 til 2006.” (bls 125)

Heimild Norbergs fyrir þessari sérkennilegu staðhæfingu er forvitnileg grein eftir Indur Goklany. Í henni tekur Goklany saman gögn um dauðsföll í heiminum og í Bandaríkjunum á tímabilinu 1900-2008 sem sýna svo ekki verður um villst að á því tímabilinu 1979-2006 dóu 18.828 Bandaríkjamenn úr ofkólnun en 10.176 úr ofhitnun. Norberg minnist ekki orði á Evrópsku hitabylgjuna 2003 sem talið er að hafi orðið 70.000 manns aldurtila.