Þann 10. desember setti forsætisráðherra Tyrklands, Binali Yildirim, fram tillögur að víðtækum stjórnarskrárbreytingum sem hafa það að markmiði að safna öllu framkvæmdarvaldi stjórnsýslunnar í hendur Erdogan. Ef breytingarnar verða samþykktar, fyrst af þinginu og síðar í þjóðaratkvæðagreiðslu, munu þær tákna stærstu umrót í stjórnarfari landsins frá stofnun lýðveldisins af Mustafa Kemal Atatürk árið 1923 eftir sex hundruð ára keisaradæmi Ottómana.
Tilraun Erdogan er nýr kafli í langvinnri baráttu hans til að auka völd sín og hafa ýmsir afdrifaríkir atburðir bæði innanlands og utan stuðlað að auknu rými fyrir einræðistakta í landi sem fyrir rúmum áratug síðan stóð í umfangsmiklum lýðræðislegum umbótum til að uppfylla skilyrði ESB-aðildar. Aðdragandi þessarar þróunar er langur en atburðir á þessu ári hafa hraðað henni svo um munar.
"Lýðræði er eins og lest; þú ferð úr henni þegar þú ert komin á áfangastað"
Erdogan, sem var vinsæll borgarstjóri í Istanbúl á tíunda áratugnum, stofnaði árið 2001 AK-flokkinn (Réttlætis- og þróunarflokkurinn) sem vann stórsigur í þingkosningunum 2002 en Erdogan sjálfur gat ekki tekið við embætti forsætisráðherra strax vegna fangelsisdóms sem hann hlaut árið 1999 fyrir hatursorðræðu eftir að hann þuldi ljóð eftir þjóðernissinnann Ziya Gökalp í ræðu til stuðningsmanna sinna. Lagabreytingar ári seinna gerðu það að verkum að hann fékk að taka við embættinu árið 2003 en ljóst var að hin íslamska þjóðernisstefna sem einkenndi hugmyndafræði Erdogan ætti litla samleið með hinu veraldlega lýðveldi sem Atatürk stofnaði og sem tyrkneski herinn hefur sögulega álitið sem sitt hlutverk að vernda.
Erdogan sat á forsætisráðherrastóli í ellefu ár áður en hann varð forseti árið 2014 en lífskjör í Tyrklandi hafa stórbatnað á þessu tímabili. Frá stofnun AK-flokksins hefur hann haft meirihluta á þingi í alls 13 ár, nú síðast í kjölfar þingkosninga í nóvember 2015, og virðist vera að Erdogan, sem lét hin óhugnanlegu titilorð hér að ofan falla í upphaf valdatíð sinnar, telji að tími sé kominn til að stíga úr lýðræðislestinni.
Djöfullinn er í kringumstæðunum
Að lýsa kringumstæðum sem það sérstökum að þær krefjist sérstakra úrræða er vinsælt mælskubragð til að ná í gegn vafasömum umbótum. Þeir dramatísku atburðir sem hafa átt sér stað í Tyrklandi undanfarin tvö ár eru án efa sérstakir í þessari skilgreiningu.
Hryðjuverkatíðnin í Tyrklandi hefur aukist til muna síðustu tvö ár; talið er að sjálfstæðishreyfing Kúrda, PKK, hafi staðið fyrir tilræði þar sem 400-kílogramma sprengja sprakk í nálægð við leikvang Besiktas-fótboltaliðsins í Istanbúl og drap 44 manns þann 10. desember, og bílsprengju sem sprakk fyrir utan Erciyes-háskóla í Kayseri-fylki þann 17. desember sem drap 13 manns, en einnig hefur Íslamska ríkið staðið fyrir hryðjuverkaárasum á borð við sprengjutilræðin á Atatürk-flugvellinum í Istanbúl í júní þar sem 41 manns misstu lífið.
Að einhverju leyti má rekja aukna hryðjuverkatíðni til ítaka Tyrklands í borgarastríðinu í Sýrlandi þar sem stefna Tyrkja var upphaflega að styðja ýmsar uppreisnarhreyfingar í baráttunni gegn bæði Íslamska ríkinu annars vegar og herjum Bashar al-Assad, forseta landsins, hins vegar en afstaða þeirra gagnvart þeim síðarnefndu hefur breyst í kjölfar viðamikils stuðnings Rússlands við Assad. Styrkur hinna auknu samvinnu Tyrkja og Rússa í Sýrlandi kom skýrt til greina í tempruðum viðbrögðum leiðtoga landanna tveggja við tilræðinu gegn sendiherra Rússlands í Tyrklandi, Andrei Karlov, sem var skotinn til bana á listagalleríi í Ankara, höfuðborg Tyrklands, í síðustu viku. Þá hafa tengsl Erdogan við PKK versnað mikið eftir að friðarviðræður runnu í sandinn sumarið 2015. Afskipti PKK í borgarastríðinu í Sýrlandi flæktu viðræðurnar talsvert og andstæðingar AK-flokksins halda því einnig fram að Erdogan hafi viljandi bundið enda á þær til þess að koma til móts við harðlínuvæng hersins og þjóðernissinna fyrir kosningarnar 2015.
Nornaveiðar nýja soldánsins
Þann 15. júlí reyndi hópur herforingja að ræna völd í landinu en mistókst eftir að hafa reynt að ná stjórn á samskiptaæðum landsins og þingi ásamt því að reyna að handsama Erdogan sjálfan. Talið er að fleiri hópar innan hersins hafi komið sér saman um valdaránstilraunina en Erdogan hefur lagt alla sök á Cemaat-hópinn, íslamska hreyfingu undir stjórn klerksins Fethullah Gülen sem hefur verið í útlegð í Pennsylvania-fylki í Bandaríkjunum frá árinu 1999. Hreyfing Gülen er ýmist kennd við trú eða ákveðna túlkun á hlutverki og uppbyggingu Tyrklands, og rekur tyrkneska skóla út um allan heim. Gülenistar eru fjölmennir og mátti finna víðs vegar í valdamiklum embættum hjá hinu opinbera og í viðskiptalífi Tyrklands. Skiptar skoðanir eru á því hversu samheldinn hópurinn sé og hvort hann vinni í raun að tilteknum stjórnmálalegum markmiðum, en Erdogan sá tækifæri í kjölfar valdaránstilraunarinnar.
Neyðarástandi, sem reyndar er enn í gangi í Tyrklandi, var lýst yfir í kjölfar valdaránstilraunarinnar og á skömmum tíma hafði Erdogan látið handtaka um 40 þúsund einstaklinga sem taldir voru tengjast atburðunum á einn eða annan hátt. Þá hafa um eitt hundrað þúsund opinberum starfsmönnum verið sagt upp ásamt þúsunda blaðamanna og fræðimanna. Jafnvel áður en valdaránstilraunin átti sér stað voru flestir fjölmiðlar í landinu hliðhollir eða jafnvel beinlínis stjórnað af stuðningsmönnum AK-flokksins en í kjölfar hennar hefur verið sótt enn harðara að óháðum fjölmiðlum.
Erdogan hefur á margan hátt lagt grunninn til að greiða fyrir stjórnarskrárbreytingunum sem kosið verður um á næsta ári en það má segja að neyðarástandið sem ríkir í landinu í dag sé ákveðinn forsmekkur á því hvernig stjórn Erdogans muni líta út eftir breytingarnar. Til að koma breytingunum í gegn þarf hann að minnsta kosti fjórtán þingmenn frá stjórnarandstöðuflokkunum til að kjósa með breytingunum til viðbótar við sinn eiginn þingflokk, og mögulega munu vinsældir hans meðal almennings lækka á næstu mánuðum í kjölfar efnahagslegrar stöðnunar á þessu ári. Því er langt í frá gefið að honum takist til en hann hefur sterkan meðbyr vegna atburða ársins.
