Í vatns­sýnum sem safnað var úr vatns­veitu Veitna í Reykja­vík kom í ljós að 0,2 til 0,4 plast­agnir fund­ust í hverjum lítra vatns. Eru þetta mun betri nið­ur­stöður en birtar voru í erlendri skýrslu um örplast í neyslu­vatni sem var í fréttum hér á landi á síð­asta ári. Þetta kemur fram í til­kynn­ingu frá Veit­um. Sér­fræð­ingur sem Kjarn­inn tal­aði við segir að þrátt fyrir jákvæðar nið­ur­stöður þá beri að taka þær alvar­lega. Frek­ari rann­sókna sé þörf. 

Örplast er heiti á plast­ögnum sem eru minni en 5 milli­metrar að þver­máli. Örplast getur ann­ars vegar verið fram­leitt örplast, sem til dæmis finnst í snyrti­vörum, eða örplast sem verður til við nið­ur­brot, til að mynda úr dekkj­um, inn­kaupa­pokum eða fatn­að­i. 

Nið­ur­stöður mæl­inga Veitna sam­svara því að 1 til 2 slíkar agnir finn­ist í 5 lítrum vatns. Tekin voru stór sýni, eða 10 til 150 lítr­ar. Kom fram í fyrr­nefndri erlendri skýrslu að 83 pró­sent þeirra 159 sýna sem hún byggir á, og tekin voru víðs vegar í heim­in­um, inni­héldu að með­al­tali tutt­ugu­falt og allt að 400-falt magn plast­agna miðað við það sem fannst í neyslu­vatni Reyk­vík­inga. 

Lifum ekki í ein­angr­uðum heimi

Hrönn Jör­unds­dótt­ir, sviðs­stjóri og sér­fræð­ingur hjá MAT­ÍS, segir að nauð­syn­legt sé að finna upp­sprettu örplasts, þ.e. hvaðan það komi. Hún segir að þau hjá MATÍS séu að skoða þessi mál og að til standi að birta skýrslu um örplast á Íslandi í náinni fram­tíð.

Varð­andi nið­ur­stöður úr sýna­töku Veitna þá segir hún að það sé jákvætt að lítið örplast hafi greinst í sýn­unum en á hinn bóg­inn þá sé það áhyggju­efni að plast­agnir hafi fund­ist yfir­höf­uð. Þetta sýni að örplast sé víðar en fólk geri sér grein fyr­ir. „Það verður að taka þetta alvar­lega, við erum ekki laus við þetta í okkar umhverfi frekar en aðr­ir,“ segir hún og bætir við að Íslend­ingar lifi ekki í ein­angr­uðum heimi og að þetta snerti okkur öll.

Telja rétt að hafa fyr­ir­vara

Þrátt fyrir að þessar nið­ur­stöður gefi vís­bend­ingar um ágæta stöðu þarf að taka þeim með fyr­ir­vara, segir í til­kynn­ingu Veitna. Ástæðan fyrir því sé að ekki er til við­ur­kennd sýna­töku- og grein­ing­ar­að­ferð þegar kemur að rann­sóknum á örplasti í neyslu­vatni. Til að minnka skekkju sem getur orðið vegna söfn­un­ar, með­höndl­unar og taln­ingar á litlum sýnum hafi verið ákveðið að taka mun stærri sýni en í erlendu rann­sókn­inni sem nefnd er að ofan. Raunar hafi höf­undar hennar bent á að sýni þeirra hafi verið lítil og hafi til­kynnt að nú standi yfir fram­halds­rann­sóknir sem stand­ast eðli­legar vís­inda­legar kröf­ur.

„Við vitum ekki til þess að áður hafi verið skoðað hvort örplast sé að finna í neyslu­vatni hér á landi. Því er eng­inn sam­an­burður til fyrir vatn ann­ars staðar á land­inu. Engar reglu­gerðir eru til um örplast í neyslu­vatni, ekki eru til við­mið­un­ar­mörk, engin krafa er um hreinsun örplasts úr neyslu­vatni og ekki er til heild­stætt mat á magni og upp­runa plasts í umhverf­in­u,“ segir í til­kynn­ing­unni.

Enn fremur kemur fram að Veitur muni halda áfram að fylgj­ast með örplasti í neyslu­vatni Reyk­vík­inga og vís­inda­legri umræðu hér á landi og í útlöndum um mál­efn­ið. Hún sé að þroskast eins og gagn­rýni á áður­nefnda alþjóð­lega rann­sókn sýn­ir.

Mörgum spurn­ingum ósvarað

Inga Dóra Hrólfs­dótt­ir, fram­kvæmda­stjóri Veitna, segir í sam­tali við Kjarn­ann að erfitt sé að segja til um hvaðan þetta örplast komi. Hún bendir á að ekki sé til stöðluð rann­sókn­ar­að­ferð og þar af leið­andi sé erfitt að bera saman nið­ur­stöður úr rann­sókn­um. „Við vitum hrein­lega ekki hvernig örplast kemst í vatnið eða nákvæm­lega hvaðan það kem­ur,“ segir hún.

Veitur greindu hvort um væri að ræða þræði, brot og flögur en vegna skorts á rann­sóknum segir Inga Dóra að ómögu­legt sé að draga nákvæma ályktun hvaðan örplastið komi.

Enn fremur segir hún að afleið­ingar örplasts á heilsu séu óljós­ar, hvenær það verði skað­legt og jafn­vel hvort eða hversu mikið sé af því í and­rúms­loft­inu. Mörgum spurn­ingum sé því ósvarað en bætir hún við að mæl­ingar sem þessar séu fyrsta skrefið í átt að svör­um.

Örplast fer beint út í sjó

­Sum­arið 2016 vann MATÍS skýrslu um losun örplasts með skólpi í sam­starfi við Sænsku umhverf­is­rann­sókn­ar­stofn­un­ina (IVL), Finnsku umhverf­is­stofn­un­ina (SYKE) og Aalto-há­skól­ann í Finn­landi. Rann­sakað var hvort skólp­hreinsi­stöðvar væru gátt fyrir öragnir út í umhverf­ið. Plast­agnir mynd­ast með tvenns konar hætti, eins og áður seg­ir, ann­ars vegar með nið­ur­broti af stærra plasti og hins vegar geta þetta verið öragnir sem not­aðar eru í til dæmis snyrti­vör­ur.

Að mati sér­fræð­inga ógna þær líf­ríki hafs­ins en í skýrsl­unni er greint frá því að eina hreins­unin sem fram­kvæmd er á Íslandi, meðal ann­ars í Kletta­garða­stöð­inni og skólp­hreinsi­stöð­inni í Hafn­ar­firði, sé gróf­sí­un. Agnir sem eru minni en milli­metri og niður í hund­rað míkró­metra fara gegnum stöðv­arnar og út í umhverf­ið. Annað er upp á ten­ingnum í Sví­þjóð og Finn­landi þar sem 99 pró­sent öragna setj­ast í óhrein­indin sem skilj­ast frá frá­veitu­vatni eftir for­hreins­un. Ljóst er því að úrbóta er þörf í hreinsi­stöðvum á Íslandi.

Hrönn Jör­unds­dóttir vann að skýrsl­unni en hún sagði í sam­tali við Kjarn­ann á síð­asta ári að rann­sóknir á örplasti væru til­tölu­legar nýjar af nál­inni og því væri enn verið að bæta við þekk­ing­una á þessu sviði. Áhrif stærra plasts væru aug­ljós­ara og þess vegna væri örplastið lúm­skara ef svo mætti að orði kom­ast og smæð þess því sér­stakt áhyggju­efni. Hún sagði að örplast væri talið hafa tvenns konar áhrif á umhverf­ið. Í fyrsta lagi inni­heldur plast fjölda óæski­legra efna. Mikið af efna­sam­böndum væru í plasti, eins og mýk­ing­ar­efni og lit­ar­efni, sól­ar­vörn og svo fram­veg­is, sem geta lekið úr því. Það gæti gerst inni í lík­ama dýr­anna og þá væru meng­andi efnin komin inn í fæðu­keðju okk­ar. Plast væri í eðli sínu feitt efni og mengun í sjónum sem er fitu­sækin sæki í plast­ið. Það drægi í raun í sig meng­andi efni úr sjónum sem geta losnað þegar þau koma inn í lík­amann.

Í öðru lagi sagði hún að áhrifa gæti sem minna hefðu verið rann­sökuð og vitað væri um. Hrönn sagði að hugs­an­lega hefði plast­ögnin sjálf áhrif á líf­ver­ur. Þegar plast­ögnin væri orðin mjög lítil þá getur hún mögu­lega kom­ist yfir þarma­vegg­ina, út úr þörm­unum og inn í blóð­rás­ina. Og þegar hún væri farin að flakka um lík­amann með blóð­rásinni þá geti hún kom­ist hvert sem er. Ekki er vitað um áhrifin af því, að sögn Hrann­ar, og erfitt að meta.

Hrönn sagði að Íslend­ingar yrðu að hugsa skólp­hreinsun upp á nýtt og fara að taka ábyrgð á þessum hlut­um. Ekki væri ein­ungis mik­il­vægt að huga að líf­rænni mengun heldur yrði að skilja að plast­agnir og lyfja­leifar úr skólp­inu sem fer út í sjó og mengar út frá sér. Plastið brotni ekki niður og því hverfi vanda­málið ekki þrátt fyrir að því væri dælt út í sjó.