Í nýrri þingsályktunartillaga um stöðu trans fólks og intersex fólks er lagt til að Ísland taki forustu meðal þjóða heims þegar við kemur mannréttindum trans fólks og intersex fólks og sjálfsákvörðunarrétti einstaklinga til að skilgreina kyn sitt. Í tillögunni er einnig lagt til að Alþingi fordæmi þá aðför sem nú er gerð að réttindum transfólk víða um heim. Tillagan var lögð fram af Margréti Tryggvadóttur, varaþingmanni Samfylkingar og ellefu öðrum úr þingflokkum Samfylkingarinnar, Viðreisn og Pírata.
Í greinargerðinni er fjallað um hvernig réttindastaða transfólks og intersex-fólks hefur batnað á síðustu árum en að enn sé langt í land. Í þingsályktunartillögunni segir: „Sagan kennir okkur að fyrir öllum réttindum þarf að berjast. Víða um heim eru mannréttindi transfólks enn fótum troðin og hér á Íslandi mætti staðan svo sannarlega vera betri þótt ýmislegt hafi áunnist á síðustu árum. Mikilvægt er að standa vörð um þann árangur sem þegar hefur náðst og halda baráttunni áfram, innan lands sem utan.“
Ísland langt á eftir nágrannalöndum sínum
Ísland er í 16. sæti á hinu svokallaða regnbogakorti sem Evrópusamtök hinsegin fólks (e. ILGA-Europe) gefa út árlega um réttindi hinsegin fólks. Ísland hefur dregist aftur úr en landið var í 14. sæti árið 2016. Ísland mælist nú með 52 prósent þegar að það kemur að réttindum hinsegin fólks hér á landi og erum við langt á eftir öllum nágrannalöndum okkar. Landið sem stendur sig best er Malta með 91 prósent en þar í landi voru lög um réttindi transfólks og intersex-fólks samþykkt árið 2015.
Dregist aftur úr þegar kemur að lagasetningu
Í skýrslu ILGA um stöðu hinsegin fólks í Evrópu kemur fram að þó Íslandi mælist lægst allra í fordómum gagnvart hinsegin fólki samkvæmd OECD þá hefur Ísland hins vegar dregist aftur úr þegar það kemur að lagasetningu. Í skýrslunni segir að mikilvægt sé að uppfæra núverandi lagarammma um kynrænt sjálfræði og banna líkamleg inngrip hjá intersex börnum nema lífsnauðsynlegt þykja, í stað þess sé barni kleift að taka ákvörðunina sjálft seinna. Í skýrslunni kemur einnig fram að uppfæra þurfi lög um viðkvæma stöðu hinsegin fólks í leit að hæli.
María Helga Guðmundsdóttir, formaður Samtakanna ‘78, segir í samtali við Kjarnann að ekkert komi fram í íslenskum útlendingalögum um viðkvæma stöðu hinsegin fólks sem sækir hér um alþjóðlega vernd. María Helga segir að ekki sé til nein eiginleg stefna stjórnvalda á þessu sviði og mikilvægt sé að breyta því. Hún segir að samtökin hafi verið vonsvikin þegar staða hinsegin fólks var ekki tekin fyrir í nýjum lögum um útlendinga sem samþykkt voru árið 2016.
Ásamt því er á bent á í skýrslunni að engin lagaflokkur sé til staðar á Íslandi um hatursglæpi. María segir vanti umgjörð og refsiramma um hatursglæpi hér á landi því raunin sé sú að hatursglæpir gegn hinsegin fólki séu framdir hér á landi. Þar sem skortur er á lagalegri skilgreiningu á hatursglæpum hér á landi þá séu þeir flokkaðir eins og aðrir ofbeldisglæpir, þrátt fyrir að ákveðnir glæpir séu í raun framdir vegna haturs á jaðarsettum hópum.
Í greinargerð þingsályktunartillögunnar segir að þessi staða Íslands varðandi réttindi transfólks verði ekki við unað og gera verði gangskör að því að tryggja réttindi transfólks og intersex fólks hér á landi í hvívetna.
Þverpólitísk sátt um kynrænt sjálfræði
Katrín Jakobsdóttir forsætisráðherra hefur ítrekað sagt að réttindabaráttu hinsegin fólks sé ofarlega á forgangslista núverandi ríkisstjórnar. Í stjórnarsáttmáli ríkisstjórnarinnar kemur fram að ríkisstjórnin vilji koma Íslandi í fremstu röð í málefnum hinsegin fólks með metnaðarfullri löggjöf um kynrænt sjálfræði í samræmi við nýútkomin tilmæli Evrópuráðsins vegna mannréttinda intersex fólks. Í þeim lögum yrði kveðið á um að einstaklingar megi sjálfir ákveða kyn sitt, kynvitund þeirra njóti viðurkenningar, einstaklingar njóti líkamlegrar friðhelgi og jafnréttis fyrir lögum óháð kynhneigð, kynvitund, kyneinkennum og kyntjáningu.
Í greinargerð fyrrnefndar þingsályktunartillögu er fjallað um fyrirhugað frumvarp félags- og jafnréttismálaráðherra um kynrænt sjálfræði. Samkvæmt þingmálaskrá 149. löggjafarþings er gert ráð fyrir að frumvarpið verði lagt fram í febrúar á næsta ári.
María Helga segir að umrædd þingsályktunartillaga sýnir að þverpólitísk sátt sé um þetta málefni. Samtökin ‘78 fagna frumkvæði og stuðningi þessara tólf þingmanna, sem öll tilheyra stjórnarandstöðuflokkum. Nú þegar hefur ríkisstjórnin skuldbundið sig til að bæta stöðu Íslands varðandi réttindi trans og intersex fólks, segir María.
Stjórnvöld viðurkenni líffræðilegan fjölbreytileika einstaklinga
Samtökin ‘78 hafa verið hluti af undirbúningsferli frumvarpsins sem félagssamtök sem málið varðar og María Helga segir nýja þingsályktunartillögu gefa fyrirheit um pólitískur vilji sé fyrir því að fyrirhugað frumvarp um kynrænt sjálfræði verði samþykkt á næsta ári.
Í fyrirhuguðu frumvarpi er réttur einstaklinga til að skilgreina kyn sitt færður frá stjórnvöldum til einstaklinga. Samkvæmt núgildandi lögum má einstaklingur ekki breyta skráðu kyni sínu í Þjóðskrá fyrr en hann hefur verið undir handleiðslu teymis á Landspítalanum í minnst gegnum 18 mánuði. Það þykir óþarflega íþyngjandi fyrir fólk þar sem það getur verið búið að lifa í fleiri ár í samræmi við kynvitund sína en er enn með skilríki með nafni og kynskráningu sem gengur þvert á þeirra sjálfsmynd og daglegan veruleika. Þetta getur gert fólki erfitt að ferðast úr landi, nýta sér ýmsa þjónustu og taka fullan þátt í samfélaginu.
Í frumvarpinu verða einnig tekin fyrir réttindi intersex fólks, en á Íslandi er enginn lagarammi sem skilgreinir rétt intersex fólks til líkamlegrar friðhelgi. Í stjórnarsáttmálanum kemur fram að mikilvægt sé að löggjöfin um kynrænt sjálfræði sé í samræmi við nýútkomin tilmæli Evrópuráðsins um mannréttindi intersex fólks.
„Það þarf að tryggja það að samfélagið og stjórnvöld viðurkenni líffræðilegan fjölbreytileika einstaklinga og taki tillit til hans,“ segir María Helga.
Fordæma aðgerðir Trumps
Í þingályktunnartillögunni eru fyrirhugaðar breytingar á skilgreiningu á kyni í Bandaríkjunum fordæmdar. Ríkisstjórn Donalds Trumps er nú með til skoðunar að taka til baka ýmsar breytingar á réttindum þeirra sem vilja skilgreina kyn sitt öðruvísi en eftir líffræðilegu kyni. Ef af breytingunni verður mun hún hafa víðtæk áhrif á fjölda manns en talið er að um ein og hálf milljón Bandaríkjamanna kjósi að skilgreina sig sem annað kyn en líffræðilegt kyn þeirra gefur til kynna.
Í greinargerðinni er aðförin sögð verulegt bakslag í réttindabaráttu trans og intersex fólks um heim allan og sett hættulegt fordæmi. Sagt er þetta sé aðför að grundvallarmannréttindum trans fólks en breytingarnar muni auk þess leiða til aukinna fordóma og jaðarsetningar transfólks og hefta verulega aðgengi þess að þjónustu og jafnframt þátttöku trans fólks í samfélaginu
Samtökin ‘78 hafa einnig fordæmt aðgerðina í tilkynningu frá félaginu, auk þess að samtökin funduðu með bandaríska sendiráðinu, sem lofaði að koma áhyggjum þeirra áleiðis. María fagnar því að í þingályktunartillögunni sé lagt til að Alþingi fordæmi þessar fyrirhugaðar aðgerðir Bandaríkjastjórnar. Hún óskar jafnframt eftir því að Alþingi og ríkisstjórnin sendi þau skilaboð að þau fordæmi þessa aðför að réttindum trans og intersex fólks og taki afstöðu gegn því að voldugt vestrænt ríki sem hreykir sér af vernd frelsis og mannréttinda skuli ekki virða réttindi jaðarsettra hópa.
