Jóhanne E. Torfa­dótt­ir, nær­ing­ar­fræð­ingur og doktor í lýð­heilsu­fræð­um, og Thor Aspelund, pró­fessor í líf­töl­fræði, telja að end­ur­skoða mætti ráð­legg­ingar um matar­æði á vegum Emb­ættis land­læknis og að tekið yrði til­lit til sjálf­bærni og umhverf­is­á­hrifa. Í grein sinni í Lækna­blað­inu fjalla Jóhanna og Thor um svo­kallað Flex­it­arian matar­æði þar sem megin áhersla er lögð á fæði úr jurta­rík­inu með það fyrir augum að bæta heilsu og draga úr kolefn­is­út­blæstri.

Tæp­lega þriðj­ungur af losun gróð­ur­húsa­loft­eng­unda kemur frá mat­væla­fram­leiðslu

Í grein Jóhönnu og Thors er fjallað um nýlega grein alþjóð­lega vís­inda­hóps­ins, EAT, sem unnið hefur að því síð­ustu þrjú ár að setja fram vís­inda­leg gögn og útreikn­inga sem sýna hvernig þjóðir heims geti tek­ist á við aðkallandi vanda­mál þegar kemur fæðu­fram­boð og matar­æð­i. 

Í grein EAT er greint frá því að 30 pró­sent af losun gróð­ur­húsa­loft­teg­unda og 70 pró­sent af notkun fersks vatns kemur til vegna mat­væla­fram­leiðslu. Þá krefst ræktun kjöts mestrar nýt­ing­ar auð­linda, lands og vatns, og losar ­mest af gróð­ur­húsa­loft­eng­und­um, sam­an­borið við ræktun ann­ara mat­væla.    

Offita á Íslandi orðin 27 pró­sent

Á heims­vísu hefur tíðni offit­u ­þre­faldast frá árinu 1975 en í ár eru yfir tveir millj­arðar manna í ofþyngd eða glímir við offitu í heim­in­um. Svip­aða þróun má sjá á Íslandi en á tæpum þrjá­tíu árum hefur tíðni offitu á Íslandi auk­ist gríð­ar­lega, farið úr 8 pró­sentum árið 1990 í 27 pró­sent árið 2017. ­Sam­hliða hefur tíðni syk­ur­sýki 2 tvö­fald­ast á síð­ustu 30 árum.

Óhollt matar­æði vegur þyngri sem orsök lífstílstengdra ­sjúk­dóma en áfeng­is­neysla, reyk­ing­ar, vímu­efna­neysla og óvarið kyn­líf sam­an­lagt, sam­kvæmt skýrslu Global Panel on Agricult­ure and Food Systems for Nutrition.

Þá er krabba­mein í dag algeng­asta orsök dauðs­falla Íslend­inga yngri en 75 ára. Í grein­inni segir að vitað sé að hægt er að koma í veg fyrir 40 pró­sent krabba­meina með lífs­stíl, svo sem reglu­legri hreyf­ingu, minni tóbaks­notk­un, hæfi­legri lík­ams­þyngd og hollu og fjöl­breyttu matar­æð­i. „Það er því til mik­ils að vinna að bæta og við­halda góðu matar­æði fyrir góða heilsu,“ segir í grein­inni.

Leggja til að neytt sé fimm­falt minna af rauðu kjöti en land­læknir mælir með

Vís­inda­menn Eat-hóps­ins hafa sýnt fram á að með því að breyta matar­æði fólks sé hægt að fækka ótíma­bærum dauðs­föllum og minnka kolefn­is­fót­spor svo um mun­ar. Hóp­ur­inn leggur til svo­kallað „Flex­it­ari­an“ matar­æði þar sem við­miðin fyr­ir­ helstu prótein­gjaf­ana eru eft­ir­far­andi, miðað við viku­skammt,: 100 gr. af rauðu kjöt­i, 200 gr. af ali­fugla­kjöti, 200 gr. af fiski, 350 gr. hnet­ur, 90 gr. egg og 525 gr. baun­ir/belg­jurt­ir. 

„Hér sést að aðal­á­hersla er lögð á að draga úr neyslu á dýra­af­urðum en ekki er langt síðan þau við­mið voru sett um allan heim (þar með talið á Íslandi) að ekki væri borðað meira en 500 g viku­lega af rauðu kjöti til að minnka líkur á krabba­meini í ristli og enda­þarmi. Sam­kvæmt EAT-­skýrsl­unni minnkar þetta magn fimm­falt en eins og áður sagði þá er kolefn­is­spor tengt kjöt­fram­leiðslu það allra hæsta borið saman við aðrar fæðu­teg­und­ir,“ segir í grein­inn­i. 

Kjöt­neysla Íslend­inga hefur auk­ist frá árinu 2002 en síð­ustu fæð­is­fram­boðs­tölur sýna að hver lands­maður borð­aði að með­al­tali 93 grömm af rauðu kjöti dag­lega. Tekið er þó fram í grein­inn­i að taka þurf­i þess­ar ­tölur með fyr­ir­vara, þar sem fjöldi ferða­manna og rýrnun geti haft áhrif. 

„Í dag horfum við fram á að breyt­inga er þörf og það strax ef takast á að fæða 10 millj­arða manna. Stór þáttur í þeirri breyt­ingu er að minnka neyslu á rauðu kjöti og auka neyslu á fæðu úr jurta­rík­in­u,“ segir í grein­inni.

Mögu­legt sókn­ar­færi núna fyrir aukna græn­metis­neyslu

Emb­ætti land­læknis gefur reglu­lega út opin­berar ráð­legg­ingar um matar­æði fyrir full­orðna og börn frá tveggja ára aldri. Í ráð­legg­ingum emb­ætt­is­ins frá 2017 segir að nú sé ­meiri áhersla en áður lögð á umhverf­is­mál. „Ef ráð­legg­ing­unum er fylgt þá er það jákvætt fyrir umhverfið þar sem aukin neysla á jurta­af­urðum og minni neysla dýra­af­urða hjálpar til við að tak­marka losun gróð­ur­húsa­loft­teg­unda.“

Í ráð­legg­ingum land­læknis er miðað við að neytt sé 3,5 lítrum af mjólk og/eða mjólk­ur­af­urðum á viku sem sam­kvæmt grein Jóhönnu og Thors eru það nokkuð meira en mælt er með í Eat-­skýrsl­unni sem leggur til 1,8 lítra á viku.   

Jafn­framt er mælt með minn­i ­fiskneyslu í Flex­it­ari­an matar­æð­inu en í íslenskum ráð­legg­ing­um en sam­kvæmt ­grein Jóhönnu og Thors mætti rök­styðja fiskneyslu t­visvar til þrisvar sinnum í viku vegna þeirra nær­ing­ar­efna ­sem finna má í sjáv­ar­fangi, sem erfitt er að fá ann­ars­stað­ar­ úr ­fæð­inni en þá verði fram­leiðslan að vera sjálf­bær.

Að lokum segir í grein­inni að mögu­lega sé nú sókn­ar­færi til að auka græn­metis og ávaxta­neyslu lands­manna þar sem sífellt fleiri séu orðnir með­vit­aðir um hvaða umhverf­is­á­hrif mat­væla­fram­leiðsla hef­ur. Grein­ar­höf­undar leggja því til emb­ætti land­læknis end­ur­skoði matar­æð­is­ráð­legg­ingar sínar og taki til­lit til sjálf­bærni og umhverf­is­á­hrifa eins og vís­inda­menn EAT-hóps­ins leggja til­. „Flex­it­ari­an-matar­æði getur verið við­mið til að stefna að fyrir þá sem vilja breyta neyslu­venjum til bættrar heilsu og minnka ágang á gæði jarð­ar,“ segir grein­ar­höf­undar að lok­um.