„Stjórnvöld, þ.e.a.s. ríkisstjórn og hinn nýji stóri seðlabanki, sem varð til með lögum um sameiningu FME og Seðlabankans nú í sumar, gætu tekið ákvarðanir á næstu árum sem stefna stöðugleika hagkerfisins í hættu. Til þess að hættuástand skapist þurfa margir þættir að breytast, enginn einn nægir.“
Þetta segir Gylfi Zoega, prófessor í hagfræði við Háskóla Íslands, í grein sem birtist í nýjustu útgáfu Vísbendingar sem kom út í gær.
Hann segir mikilvægt að stjórnvöld á hverjum tíma hafi hagsmuni allrar þjóðarinnar í huga þegar ákvarðanir eru teknar um þjóðhagsvarúð í efnahagsmálum. „Þetta þýðir að sem fæstir geti hagnast á gerðum sem stefna fjárhag annarra í hættu. Þess vegna eru varúðarreglur nauðsynlegar, svo að við endurtökum ekki leikinn frá því 2003-2007. Lánsfé er enn ódýrt á alþjóðlegum fjármálamörkuðum. Vonandi munu stjórnvöld á komandi árum huga að þjóðarhag í stað þess að hygla sér og sínum. Við skulum vona það besta en búa okkur undir það versta.“
Það sé þó afar mikilvægt að stjórnvöld á hverjum tíma verji heildarhagsmuni en ekki sérhagsmuni með því að setja almennar reglur sem koma í veg fyrir að sumir hagnist með því að setja aðra í hættu. „Einstakir aðilar í samfélaginu geta, svo nokkur dæmi séu tekin, haft hag af því að taka erlend lán til þess að kaupa hlutabréf, selja íslensk skuldabréf til erlendra fjárfesta sem vilja hagnast til skamms tíma, greiða bónusa í bönkum sem verðlauna fyrir mikinn fjölda nýrra útlána og láta banka og útlánasöfn vaxa hratt. Ef ríkisstjórn og seðlabanki láta stjórnast af slíkum hagsmunum þá er voðinn vís.“
Gylfi segir að grundvöllur aðgerða sem gætu leitt af sér nýtt hættuástand sé sú trú, eða blekking, að áfallið 2008 stafaði einungis af hinni alþjóðlegu fjármálakreppu. Hérlendis hafi regluverk ekki verið í lagi og hagstjórnarmistök verið gerð ofan á annað sem átti sér stað á þessum árum.
Gylfi telur svo upp þá atburði sem gætu framkallað nýtt fjármálahrun. Hann biður lesendur að prenta greinina út og setja X við þau atriði sem verða að veruleika. Ekki sé bráð hætta ef X-in verði eitt eða tvö en ef þeim fjölgi þá muni hættan á fjármálaáfalli aukast.
Atriðin eru eftirfarandi:
1. Eiginfjárkrafa banka lækkuð. [ ]
Rökstutt með því að verið sé að draga úr kostnaði við bankarekstur sem er satt en gerir bönkum einnig kleift að auka útlán meira og hraðar. Hröð aukning útlána myndi minnka gæði útlánasafna og aukar líkur á útlánatapi.
2. Slakað á takmörkunum á lánum í erlendri mynt til óvarinna innlendra aðila; fyrirtækja, einstaklinga og sveitarfélaga. [ ]
Rökstutt á þann hátt að einstök fyrirtæki og einstaklingar geti ávallt staðið í skilum ef gengi krónu fellur ef erlendu lánin eru ekki of hátt hlutfall af heildarskuldum en gleymist að lýsa áhrifum þess að allir taki slík lán. Þegar stór hluti fyrirtækja tekur lán verður það til þess að hækka gengi krónunnar sem skapar hvata fyrir enn fleiri að taka erlend lán. Þegar erlendir bankar og fjárfestar kippa síðar að sér hendinni og vilja fá endurgreitt þá fellur krónan og skuldir í krónum stökkbreytast, fyrirtæki verða tæknilega gjaldþrota.
3. Möguleikar annarra, sérstaklega lífeyrissjóða, til þess að keppa við bankana takmarkaðir. [ ]
Eykur hagnað banka á kostnað almennings. Erfitt að rökstyðja. En rökstuðningur verður án efa einhver.
4. Dregið úr takmörkunum á bónus greiðslum í bankakerfinu. [ ]
Rökstutt með því að annars verði grunnlaun of há og of litlir hvatar til góðrar frammistöðu. En bónus greiðslur verðlauna umsvif, t.d. mældum í umfangi nýrra útlána, og gæði útlánasafna eru því verri sem þau vaxa hraðar. Bankar verða brothættir við það að útlán vaxa hratt.
5. Fjármálaeftirlit, sem verður hluti af Seðlabankanum, verður skilningsríkt á þarfir og óskir stjórnenda bankanna. [ ]
Fullyrt að fjármálaeftirlit sé gott. Í raun verður það stimpill sem segir að aðgerðir banka séu löglegar óháðar því hvort þær séu hættulegar fyrir fjármálakerfið.
6. Fullyrt að fjármálastöðugleiki grundvallist á góðum hagnaði banka. [ ]
Hljómar vel en er hættulegt. Munið eftir miklum hagnaði gömlu bankanna fram að andláti. Það skiptir máli hvernig hagnaður verður til, hvort hann er búinn til af endurskoðendum eða hvort hann í raun eykur eigið fé.
Peningastefna:
7. Hömlur á innflæði kviks fjármagns (sérstök bindiskylda) ekki virkjuð þegar innlend fjármálafyrirtæki byrja að selja skráð krónuskuldabréf til erlendra fjárfesta í miklu magni. [ ]
Réttlætt með því að frjálst flæði auki hagkvæmni og sé í samræmi við alþjóðlega samninga (ESB). En innflæðið skekkir innleitt vaxtaróf og hækkar gengi. Tveir kostir eru í boði. Annars vegar að hafa sömu lágu vextina og á evrusvæðinu en vextir nálægt 0% myndu valda hækkun fasteigna- og hlutabréfaverðs og draga úr innlendum sparnaði. Hins vegar mætti halda vöxtum óbreyttum og láta gengi krónunnar hækka vegna vaxtamunarviðskipta, verð á innflutningi félli og viðskiptahalli myndaðist. Erlendir fjárfestar gætu síðar selt bréfin og krónan myndi þá falla skyndilega. Fjármálastöðugleika væri stefnt í hættu.
Til þess að bæta gráu ofan á svart:
8. Bankar seldir til pólitískt tengdra aðila í skuldsettri fléttu, a.m.k. einn ef ekki tveir. Það sem eftir situr í eigu ríkisins verður einnig undir stjórn pólitískt tengdra aðila. [ ]
Fullyrt að nýir eigendur séu ekki pólitískt tengdir þótt þeir séu það. Þessi síðasti liður myndi hella olíu á eldinn sem myndaðist í atriðum 1-7 hér að ofan vegna þess að stjórnvaldsaðgerðir tækju í meira mæli mið af sérhagsmunum þessara aðila en ekki þjóðhagsvarúð.
