„Miðað við hvern­ig ­ríkið hefur staðið að mál­um, meðal ann­ars í Vatna­jök­uls­þjóð­garði og við sum­ frið­lýst svæði sem mitt sveit­ar­fé­lag þekkir mjög vel, þá treysti ég ekki rík­in­u ­fyrir hálend­inu okk­ar. Það er betur staðið að ýmsum málum á okkar afrétt­i heldur víða þar sem ríkið hefur komið að mál­u­m.“

Þetta sagði Guð­rún Svan­hvít Magn­ús­dótt­ir, bóndi í Bræðra­tungu og sveit­ar­stjórn­ar­maður í Blá­skóga­byggð, í umræðu um fyr­ir­hug­að­an há­lend­is­þjóð­garð í Silfr­inu á RÚV í morgun. Tómas Guð­bjarts­son, hjarta­skurð­lækn­ir og nátt­úru­vernd­ar­mað­ur, sagð­ist skilja áhyggjur sveit­ar­stjórn­ar­fólks og að til þeirra yrði að taka til­lit en benti á að sam­rýma yrði upp­bygg­ingu og skipu­lags­mál til verndar hálend­inu sem væri hjarta lands­ins. Allir yrðu að gefa eftir í því sam­bandi.

„Ég átta mig algör­lega á [að stofnun hálend­is­þjóð­garðs] sé ­um­deild og þetta rok sem er í gangi núna er við­bú­ið,“ sagði Tómas. Ýms­ar efa­semdir hafa komið fram um garð­inn síð­ustu vik­ur. Nátt­úru­vernd­ar­fólk gerir athuga­semdir við að leyfðar verði nýjar virkj­anir innan garðs­ins, en Lands­virkj­un vill að tryggð verði áfram­hald­andi rekstur og fram­þróun orku­kerf­is­ins á svæð­inu. Þá ótt­ast sveit­ar­stjórn­ar­menn að skipu­lags­valdið verði frá þeim tek­ið.  

Hjarta lands­ins

Tómas sagð­ist til dæmis per­sónu­lega ekki vera sáttur við öll út­færslu­at­riði frum­varps­ins, m.a. að þar yrði heim­il­aðar nýjar virkj­an­ir. „En aðal­at­riðið er þetta, ég tel mjög brýnt að við verndum hálend­ið. Ég vil ekki bara tala um nátt­úru­vernd ég vil eig­in­lega tala um auð­linda­vernd vegna þess að þetta er hjarta lands­ins sem við þurfum að varð­veita fyrir kom­andi kyn­slóð­ir. Við verðum að hugsa þetta lengra en eina mannsævi eða tvær.“

Benti hann á að mikil ásókn væri í virkjun jök­uláa sem og ­ferða­manna og því yrði upp­bygg­ing að vera sam­ræmd og í sátt við nátt­úr­una. Stofn­un há­lend­is­þjóð­garðs væri álíka mik­il­væg fyrir íslenska þjóð e og vernd­un ­fiski­mið­anna á sínum tíma.

Gagn­rýnir sam­ráðs­leysi

Guð­rún sagði að nokkrar skýr­ingar væru á and­stöð­u sveit­ar­stjórn­ar­manna á Suð­ur­landi við stofnun hálend­is­þjóð­garðs meðal ann­ars sú að sam­talið um hvort slíkt væri skyn­sam­legt hafi „aldrei farið fram“.

Benti hún á að svæðið innan marka síns sveit­ar­fé­lags, sem ­færi inn í garð­inn, væri þjóð­lenda í dag.

„Ég veit ekki hvort að íslenska þjóðin áttar sig á mun­inum á þjóð­garði og þjóð­lendu. Þjóð­garður er rík­is­stofn­un, stórt rík­is­bákn, þar sem allur kostn­aður við báknið er greiddur af skatt­greið­end­um. Þjóð­lenda er vissu­lega sam­eign okkar allra og við höfum öll aðgengi að henn­i.“

Sjálf­boða­vinna og gjafir

Stjórn­sýslan í tengslum við þjóð­lendur sé ein­föld í sam­vinn­u sveit­ar­stjórna og for­sæt­is­ráðu­neyt­is. „Öll vinn­an, upp­bygg­ing­in, hún fer fram af okk­ur. Það er eng­inn sem fær greidd laun fyrir að taka ákvarð­an­ir. Við föru­m inn á þjóð­lend­una okk­ar, afrétt­inn okk­ar, gerum okkar vinnu, gefum efni í upp­bygg­ingu á svæð­un­um. Heima­menn hafa margir hverjir gefið stórar fjár­upp­hæð­ir í ákveðin verk­efni og við höfum átt mjög gott sam­starf við ýmis úti­vi­star­fé­lög.“

Á þjóð­lend­unni eru fjórir fjalla­skálar og stór land­græðslu­svæði. Sveit­ar­fé­lagið hefur byggt göngu­brýr, sett upp merk­ingar m.a. í sam­starfi við lands­sam­band hesta­manna. „Það var gríð­ar­lega stórt verk­efni sem ­kost­aði innan við tvær millj­ón­ir. Ég velti því fyrir mér hvað það myndi kosta í höndum rík­is­ins.“

Helm­ingur svæðis þegar frið­lýstur

Tómas sagð­ist telja mis­skiln­ing hér á ferð. „Í fyrsta lag­i eiga sveit­ar­fé­lögin að koma áfram að skipu­lags­málum inni á sínum afrétti þannig að það er alls ekki verið að taka frá þeim allt skipu­lags­vald en það yrð­i ­sam­ræmt.“ Til að ná að vernda hálendið yrðu allir að gefa eitt­hvað eft­ir. Það væri til dæmis raunin varð­andi mögu­legar nýjar virkj­anir inni á svæð­inu.

Innan hálend­is­þjóð­garðs yrði yfir 30% Íslands. Guð­mund­ur Ingi Guð­brands­son, umhverf­is­ráð­herra, hefur í kynn­ingu sinni á áformunum bent á að um helm­ingur þess svæðis sé nú þegar frið­lýstur með einum eða öðrum hætti.

Í frum­varp­inu er m.a. lögð áhersla á að stjórnun hálend­is­þjóð­garðs sé bæði hjá ríki og við­kom­andi sveit­ar­fé­lög­um. Gert er ráð fyrir að sér­stök stjórn­, ­sem í sitji ell­efu stjórn­ar­menn, fari með stjórn þjóð­garðs­ins og að hún verð­i að meiri­hluta skipuð full­trúum sveit­ar­fé­laga, auk félaga­sam­taka og hags­muna­að­ila. Þá verði þjóð­garð­inum skipt upp í sex rekstr­ar­svæði og yfir­ hverju þeirra sér­stakt umdæm­is­ráð, skipað fimm full­trúum sveit­ar­fé­laga, auk ­full­trúum frá úti­vist­ar­sam­tök­um, umhverf­is­vernd­ar­sam­tök­um, Bænda­sam­tök­um Ís­lands og ferða­þjón­ustu­að­il­um.

Óskilj­an­legt að taka verk­efnið úr höndum sveit­ar­fé­laga

Guð­rún sagð­ist ekki sam­mála því að sveit­ar­stjórnir hafi á­fram vald. Benti hún á að sam­kvæmt drögum frum­varps­ins ættu sjö sveit­ar­fé­lög á suð­vest­ur­svæði að koma sér saman um fimm full­trúa í umdæm­is­ráði. „Það gef­ur al­veg auga leið að við höfum ekki mikið að segja ef við höfum full­trúa þar inn­i.“

Sagði hún ein­kenni­legt að ríkið væri að hlut­ast til um það að taka verk­efni frá sveit­ar­fé­lögum sem þau hefðu sann­ar­lega sinnt og það ekki ­með skatt­pen­ingum lands­manna. „Það er óskilj­an­leg­t.“

Tók hún dæmi mál­efni Skafta­fells­þjóð­garðs, sem fyrir nokkrum árum varð hluti af Vatna­jök­uls­þjóð­garði. Fyrir um tveimur árum kom út „mjög svört ­skýrsla“ heil­brigð­is­yf­ir­valda um frá­veitu­málin í Skafta­felli þar sem talað var um „skolppolla“ meðal ann­ars. „Við hefðum aldrei sýnt okkar nátt­úru inni á há­lend­inu slíka van­virð­ingu. Þetta hefði aldrei gerst á okkar vakt.“

Enn fleiri dæmi tíndi hún til. Stofnun gesta­stofu við Gull­foss sem átti að vera virð­ing­ar­vottur við Sig­ríði í Bratt­holti. Það hafi end­að ­með því að ríkið gerði gesta­stof­una að kló­settum „og svo gafst ríkið upp. Það ­gat ekki einu sinni rekið sal­erni við Gull­foss.“ Það hafi ekki heppn­ast fyrr en heima­maður tók rekst­ur­inn yfir.

Umbætur í Vatna­jök­uls­þjóð­garði

Tómas tók undir gagn­rýni Guð­rúnar á rekst­ur Vatna­jök­uls­þjóð­garðs en sagði hann horfa til betri vegar nú eftir að breyt­ing­ar hefðu verið gerð­ar. „Heilt yfir er reynsla Íslend­inga af þjóð­görðum og frið­lýs­ingum er mjög góð.“ Sem dæmi blómstrar Þjóð­garður á Snæ­fells­nesi og frið­lýs­ing Horn­stranda hafi tek­ist vel til.

Hann sagði máli ekki aðeins byggja á hag­fræði­legum rökum og að stefnt sé að því að „setja túrista inn á hálend­ið“ heldur að varð­veita landið fyrir kom­andi kyn­slóð­ir. „Ef við höldum áfram með þessa virkj­ana­vél sem er í gangi núna þá verður ekk­ert eft­ir. Þetta væri eins og að henda [forn]hand­rit­un­um í ruslið.“

Álverið í líkn­andi með­ferð

Sagði hann ýmsa gerjun í gangi í raf­orku­mál­um, t.d. þær fréttir að fram­leiðsla álvers­ins í Straums­vík hefði verið minnkuð og hjá Lands­virkjun yrði þá til orka sem mætti nýta í annað en málm­bræðslu.  

Líkti hann fram­tíð álvers­ins við sjúk­ling sem ­fengi nú líkn­andi með­ferð. „Ef það verða fleiri hjart­slátt­ar­trulfl­anir þar þá er ég ekki viss um að það verði farið í neina end­ur­lífg­un.“

Vill hann vernda?

Guð­rún sagði að áform um stofnun hálend­is­þjóð­garðs hefðu „snú­ist um pjúra mark­aðs­setn­ingu hjá umhverf­is­ráð­herra. Hann talar um að þetta sé ­þjóð­hags­lega hag­kvæmt, að þjóð­garðar séu vöru­merki.“ Vill hann vernda eða vill hann fleiri ferða­menn, spurði hún. „Hvert eru menn að fara?“

Í grein­ar­gerð með frum­varpi að hálend­is­þjóð­garði kemur fram að með stofnun hans skap­ist tæki­færi til að ná utan um stjórnun og marka stefn­u ­fyrir svæðið með mark­vissum og heild­stæðum hætti. Þá skap­ist tæki­færi til að ráð­stafa fjár­munum í auknum mæli til inn­viða­upp­bygg­ingar á svæð­inu sem m.a. er ­nauð­syn­leg til að fyr­ir­byggja að verð­mæt svæði verði fyrir skemmdum af völd­um á­gangs vegna auk­innar aðsóknar ferða­manna. „Ef vel er á málum haldið get­ur ­stofnun þjóð­garðs haft jákvæð áhrif á byggða­þróun og verið upp­spretta tekna ­fyrir atvinnu­starf­semi í nærum­hverf­inu og á lands­vís­u.“

Fjár­magn verður að fylgja

Verð­miði á nátt­úr­unni er ekki mik­il­vægastur þegar kemur að ­stofnun þjóð­garðs, að mati Tómas­ar. Víð­erni Íslands séu gull­moli sem verði að varð­veita. Fé yrði að fylgja til upp­bygg­ing­ar, ann­ars væri verk­efnið „and­vana ­fætt“.

„Bákn­ið“ Vatna­jök­uls­þjóð­garður hefur ekki virk­að, ítrek­að­i Guð­rún. Nú ætti að taka sama módel og setja yfir þjóð­lendur Blá­skóga­byggðar sem hefur hingað til verið sinnt vel af sveit­ar­fé­lag­inu. „Við erum mjög montin af okkar fram­göngu. Þetta er bara ákveðin van­virð­ing við okkar stjórn og eig­in­lega bara árás á sjálf­stæði lands­byggð­ar­fólks. Af hverju má ekki treysta okkur fyr­ir­ þessu? [...] Það þarf ekki rík­is­bákn yfir allt hálend­ið. Það er ekki þörf á því, við erum að gera þetta og erum stolt af því.“